A yuldashev

2 -§ . 0 ‘zbekiston Respublikasining soliqlari va soliqsiz toMovlari
6

---

B yudjetdan tashqari m axsus fondlarga ajratm alar. B ular ham soliq- 
siz t o ‘lovlardir. B unday fondlarga m e h n at bandlik fondi, pensiya fondi va 
asosiy yo'l qurilishi fondi kiradi
K orxona, birlashm a, tashkilot va firm alar o ‘zlarining ish haqi fond- 
lariga nisbatan 24 % ajratib, pensiya fondiga, 0,3 % m ehnat bandlik fon- 
diga va 0,2 % ini ijtim oiy su g 'u rta fondiga o 'tk az ib beradilar.
D avlat budjeti daro m ad in in g qariyb 90 % ni soliqlar tashkil e ta r ekan, 
ulam ing m ohiyatini ochish, tizim ini gum hlab o'rg an ish m uhim iqtisodiy 
aham iyatga ega.
Respublikamizning mustaqillik davridagi soliq amaliyoti chet m am lakat- 
lar soliqlarini o'rganish, ulam i respublikamizda qo'llash, qo'llanayotgan b a’zi 
bir soliqlarga tuzatish va o'zgartirishlar kiritish bilan takomillashib borm oq- 
da. Shunday qilib, O 'zbekiston o'zining soliq tizimiga va soliqsiz to'lovlariga 
ega, ular respublika iqtisodiyotini banqarorlashtirishga xizmat qilmoqda.
3-§. Soliqlam ing mohiyati va ahamiyati
Iqtisodiy adabiyotlarda eng keng tarqalgan t a ’rifga b in o a n soliqlar 
budjetga tushadigan va Q o n u n bilan belgilangan m ajburiy to 'lo v la m i ifo- 
dalovchi m unosabatlardir. Bu m unosabatlar soliq to 'lo v c h ilar (huquqiy va 
jism oniy shaxslar) bilan davlat o 'rta sid a yuz beradi. Soliq to'g'risidagi qo- 
n u n la r Oliy m ajlis to m o n id a n qabul qilindi. S oliqlar m illiy d arom adni ta q - 
sim lash va qayta taqsim lash jaray o n id a uning b ir qism ini davlat ixtiyoriga 
olish shaklidir. Soliq davlatning m arkazlashgan pul fondi (davlat budjeti)ni 
tashkil etishning asosiy vositasi hisoblanadi.
S oliqlam ing m ajburiyligi Oliy m ajlis to m o n id an qabul qilingan q o- 
n unlarda huquqiy jih a td a n m ustahkam lab qo'yiladi.
S oliqlam i eng, a w a lo , davlatning ijtim oiy z a m r vazifalarini m oliyaviy 
m ablag'lar bilan t a ’m inlash zarurligi keltirib chiqaradi. D avlat o ldida tu r- 
gan vazifalar quyidagilardan iboratdir:
■ aholining kam t a ’m inlangan tabaqalam i (talabalar, nafaqaxo'rlar, 
nogironlar va boshqalar)ni ijtim oiy him oya qilish;
■ m am lakat m udofasini ta ’m inlash;
■ m am lakat fuqarolarining tin c h m e h n at qilish va erkin yashash m u - 
hofazasini t a ’m inlash;
■ m am lakat ichida uzluksiz ijtim oiy, m adaniy tad b irlam i
* 
(m aorif, so g iiq n i saqlash, m adaniyat, ijtim oiy t a ’m inot va boshqa- 
lar) am alga oshirish;
■ xorijiy m am lakatlar bilan iqtisodiy, m adaniy, siyosiy aloqalam i o 'r-
natish;
■ b ozor infrastrukturasini yaratish, boshqa ta d b irlar va ishlam i a m al­
ga oshirish.
M azkur vazifalam i am alga oshirish u ch u n nihoyatda k o 'p moliyaviy 
resurslam i talab etiladi. B ozor iqtisodiyoti sharoitida bu resurslar soliqlar 
va yig'im lar orqali tashkil topadi.
7

---

Endi biz soliqlam i iqtisodiy m ohiyatini ochishga harakat qilam iz. H ar 
qanday buyum , narsa, voqelikni c h u q u r bilish u c h u n uning m ohiyatini 
ochish za ru r bo'ladi. Soliqlarning m ohiyati soliq voqeligini, ya’ni soliq va 
soliq to ‘lovchilar o'rtasidagi m unosabatlam i ifodalash zarur. Shunday 
ekan, biz soliqlarning m ohiyatini ochayotganda ulam i iqtisodiy voqelik deb 
tushunishim iz kerak. D em ak, soliqlar huquqiy norm alard a ifodalansada, 
m azm u n an iqtisodiy, shu ju m lad a n , ichida, moliyaviy kategoriyadir. So­
liqlar doim iy takrorlanib turadigan moliyaviy voqelik, aniqroqi pul m u n o - 
sabatlari k o 'rin ish id a bo'lad i. Ana shu pul m unosabatlarining m azm unini 
ochish orqali soliqlar m ohiyati ochiladi.
A m aliyotdagi rahbarlar va h atto iqtisodchi olim lam in g b a ’zilari o 'z la - 
rining ch o p etgan m aqolalarida soliqlar m ohiyatini bu 
iqtisodiy dastak 
deb t a ’riflash bilan kifoyalanadilar. Q urol tush u n ch asi soliqdan 
foyda- 
lanishni bildiradi va m ohiyatini to ‘la ocholm aydi. Soliq m ohiyatini ochish 
esa daviat bilan soliq to ‘lovchilar o ‘rtasidagi obyektiv pul m unosabatlarini 
harakatini o 'rg a n ish bilan am alga oshiriladi. Soliqlar h am m a pul m u n o sa­
batlarini em as, balki soliq obyektlari bo'lm ish d aro m ad , qiym atni taqsim - 
lash, qayta taqsim lashdagi pul m unosabatlarini bildiradi.
S oliqlarning m ohiyatini ochishda ulam ing eng, a w a lo , m ajburiy to ‘- 
lovlar ekanligi k o ‘p iqtisodchilar to m o n id an
ko'rsatiladi. T o ‘g ‘ri, soliq 
m u nosabatlarida m ajburiylik m avjud, bu m ajburiylik dem okratiyaning oliy 
tim soli b o 'lm ish parlam ent qarori, q o n u n
bilan 
kiritiladi, 
davlatning 
qattiq talabi e ’tiborga olinadi. D em ak, soliqlardagi m ajburiylik huquqiy- 
dem okratik m a ’yorlar asosida 
kiritiladi.
Soliqlar, o ‘z m o hiyatidan kelib chiqib uzoq yillarga m o'ljallangan 
m ajburiylik m unosabatlarini ifodalaydi. M asalan, sh o ‘rolar davridagi obo- 
rot solig‘i 62 yil o'zgarm asdan iqtisodiyotga xizm at qilgan. R espublika- 
m izning soliqlari h am an a shunday uzoq yillarga xizm at qiladigan oddiy, 
ham m aga tu sh u n arli soliqlar b o'lishi kerak. Buning u c h u n u la r Respublika 
iqtisodiyoti xususiyatlarini to 'liq ifoda eta oladigan, ilm iy asoslangan b o ‘- 
lishi kerak.
D em ak, soliqlar m azm unida uzoq m uddatlarga m o'ljallangan m ajbu­
riy m unosabatlari yotadi.
S oliqlar pul m unosabatlarini ifoda etib, bu m unosabatlam ing bir to - 
m onida daviat va ikkinchi to m o n id a soliq to 'lo v c h ilar y a’ni, korxona, bir- 
lashm a, tash k ilo tlar va aholi turadi. Shu m unosabatlam i tashkil qilishni 
daviat o 'z q o 'lig a olgan, chunki soliqlar byudjetga daro m ad b o ‘lib tu sh a­
di, soliq to 'lo v c h ila r u c h u n xarajat bo'ladi. O datda, bu ish 
to 'lo v c h ilar 
u ch u n norozilikni tuqdirishi tabiiy. Lekin daviat bilan soliq to 'lo v c h ilar 
o'rtasidagi m unosabatni xalq saylagan noiblar Oliy M ajlisda Q onun aso­
sida hal qilib beradilar. Shu bilan soliq to 'lo v c h ilam in g roziligi olingan 
hisoblanadi. S huning u ch u n ham bozor iqtisodiyotiga o 'tg a n m am la- 
katlarda budjetga to 'lo v la r asosan soliq k o'rinishida bo'lad i. B unday ho - 
latda h a r qan d ay ishbilarm on ilgaridan qanday soliqlar to'lashligini biladi 
va ulam ing o'zgarm asligiga ishonadi. Ana shunday sharoit yaratilgandan

---

so 'n g bizning respublikam izga ham xorijiy ishbilarm onlar kela boshladi. 
Bizning respublikam izda u lar u ch u n soliq b o 'y ich a qulay sharoitlar yara- 
tilgan.
S oliqlar obyektiv taqsim lash m unosabatlari orqali ijtim oiy ishlab chi- 
qarishning ham m a jabhalariga taalluqli b o'ladi va ishlab chiqarish m u n o - 
sabatlariga aylanadi. S hunday ekan, u la r iqtisodiy bazisni ifodalaydi. S hu- 
ning u ch u n soliqlardan ishlab chiqarishni rag'batlantirish, tovar ishlab 
chiqarish va iste’m olni k o'paytirish yoki b a ’zi holatlarda kerak bo 'lsa 
cheklash m aqsadida foydlalanish m um kin.
Soliqlar faqat davlatniki b o 'lg an id an u la r m arkazlashgan pul fondiga 
(budjetga) tushadi. B oshqa fondlarga tushishi ham m aqsadga m uvofiq b o ‘- 
lishi m um kin. B izning respublikam izda ham m a soliqlar um um iy fondga 
tushadi. U n d an davlat asosan ijtim oiy him oya va boshqa ijtim oiy zaruriy 
m aqsadlarda foydalanadi.
Soliqlar m ohiyatini c h u q u rro q ochish u ch u n u la m i iqtisodiy m o - 
hiyatiga qarab to 'g 'r i va egri soliqlarga bo'lin ish in i k o'rsatish m u h im aha- 
m iyatga ega.
Soliqlam ing m ohiyati am aliyotda u lam in g bajaradigan funksiyalarida 
o 'z ifodasini topadi.
Yuqoridagilarga asoslanib, soliqlarga qisqacha ta ’rif beramiz. Soliqlar- 
faqat byudjetga tushadigan majburiy to'lov bo'lib, davlat bilan soliq to'lov­
chilar o'ttasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, dem okratik taqsimlash munosabatlaridir.
S hunday qilib, aytish m um kinki, soliqlar — bu davlat sarf-xarajatlarini 
asosiy m anbayi b o 'lib , u b o zo r m unosabatlari sharoitida iqtisodiyotni ta r- '
tibga solishning asosiy dastagi hisoblanadi.