A yuldashev

Ikkinchi qismida 
esa um um davlat soliqlarining m ohiyati, soliq solish 
obyekti, soliq stavkalari, soliqlar b o 'y ich a im tiyozlar va to 'la sh tartibiga 
to 'x ta b o'tiladi.
Uchinchi qismida m ahalliy soliqlar va y ig'im lam ing m ohiyati, to 'la sh
tartibi k o 'rsatib o'tilgan.
To'rtinchi qismida esa xorijiy m am lakatlam ing soliq tizim lari yoritib 
berilgan.
U shbu o 'q u v q o 'lla n m ad a yoritib berilayotgan m asalalar fikr bildiruv- 
chilarga m u allif o ldindan o 'z m innatdorchiligini iz h o r etadi.
KIRISH
3

---

I Q IS M  
SO LIQ NAZARIYASI
I bob. SOLIQ LARNING IQ T ISO D IY MOHIYATI 
VA FUNKSIYALARI
l - § . Soliq va soliqqa tortish fanini o ‘qitishning zaruriyati va predmeti
Soliq va soliqqa tortish fanining o ‘qitishning zarurligi, uning boshqa 
fanlar bilan o ‘zaro bog'liqligi. Soliq va soliqqa to rtish fanining boshqa 
fanlar singari o 'zig a xos predm et va vazifalari m avjud. Bu fanni o ‘qi- 
tishning zarurligi b ozor iqtisodiyoti m unosabatlari ichida soliq m u n o - 
sabatlarining aham iyati o ‘sib borayotganligidan kelib chiqadi.
Soliq va soliqqa tortish fani soliq voqeliklarini (harakatlarini) ch u q u r 
o'rg an ish asosida zaruriy xulosalar chiqarib, ulam i am aliyotga tatb iq etish 
y o 'llarin i o'rgatadi.
Soliq va soliqqa tortish fani soliq am aliyotidagi eng to ‘g ‘ri, eng m u- 
kam m al va eng progressiv voqeliklam i o ‘rganib, am aliyot u ch u n xuddi bir 
dasturiy am alday yoritib boradi. N azariya voqeliklam i am aliyotdan oladi 
va y an a am aliyotga eng to ‘g‘ri, m a ’qul va ilg'or tajribalar olinib am aliyotga 
y o ‘l k o ‘rsatish u ch u n o ‘rgatiladi.
D em ak, nazariya am aliyot u ch u n kerak va am aliyot u c h u n kom pas, 
b aro m e tr, y o ‘l boshlovchi vazifasini bajaradi. N azariyasiz am aliyot y o id a n
adashgan yo ‘lovchidir. N azariyani ch u q u r bilgan am aliyotchi h a r qanday 
o'zg arish lard a h am ishlab keta oladi va y o 'ld an adashm aydi.
Soliq va soliqqa tortish fanini o 'qitishning zarurligi am aliyotda yo ‘l- 
d an adashm aslik, keraksiz soliqlar b o ‘yicha o'zgartishlarga yo ‘l qo'ym aslik, 
am aliyotda istiqbolli qad am lar tashlash u c h u n va katta m uvaffaqiyatlarga 
erishish u c h u n h am zarurdir.
S oliqlar fani soliqlar jarayonidagi m uhim va tak ro rlan ib turadigan 
m u n o sab atlam i ilm iy ravishda tattib g a solib o'rganadi.
S oliqlar va soliqqa to rtish fani to 'rtta qism dan iborat. B irinchi qis- 
m ida soliq nazariyasi, b u n d a soliq am aliyotidagi eng t o ‘g ‘ri, eng m ukam - 
mal va progressiv voqealam i o 'rg an ib olib, am aliyot u ch u n dastu rlar sifa- 
tida xulosalar beriladi. N azariya am aliyotdan olinadi. L ekin, faqat t o ‘g ‘ri 
va m ukam m al deb hisoblangan am aliyot yakuni olinadi va u yana a m a­
liyotga yo‘l ko'rsatish u ch u n xizm at qiladi.
Ikkinchi qism ida, um um davlat soliqlar, b unda um um davlat soliqlari- 
ning m ohiyati, soliqlarning obyekti, soliq stavkasi, soliqlar b o 'y ich a im ti- 
yozlar va soliqlam i hisob-kitobi ko'rsatilgan.
4

---

U chinchi qism m ahalliy soliqlar va yig'im lar deb ataladi. Bu qism da 
O 'zbekiston R espublikasida am al qilayotgan m ahalliy soliqlar va yig'im - 
iam i m ohiyati, soliq obyekti, soliq stavkalari va soliqlam ing hisob-kitobi 
ko'rsatib o'tilgan.
T o 'rtin c h i qism ida xorijiy m am lakatlarning soliq tizim lari yoritilgan. 
Bu qism da A m erika Q o 'sh m a Shtatlari soliq tizim i, Y aponiya soliq tizim i, 
G erm aniya davlatining soliq tizim i va Fransiya davlatining soliq tizim lari 
haqida gap yuritiladi.
Bu fan korxona iqtisodiyoti va moliya fanlari bilan cham barchas 
bog'liqdir. C hunki soliqlar moliya m unosabatlarining tarkibiga kiradi. 
M a ’lum ki, moliya m unosabatlarining m arkazda davlat moliyasi turadi. 
D avlatning moliyaviy resurslari esa soliqlar orqali vujudga keladi. Soliqlar 
davlat bilan soliq to 'lo v c h ilar o'rtasidagi o'ziga xos pul m unosabatlarini, 
pul resurslarini davlatga belgilangan tartibga m ajburiy ravishda berilishini 
ifodalaydi. 
Bu 
m unosabatlarning o'ziga 
xos xususiyatlarini 
m azkur 
q o 'lla m ad a yoritib berishga harakat qilamiz.
H a r qanday fan o 'z in in g predm etiga ega b o'lishi kerak. Soliq va 
soliqqa to rtish fanining p redm eti soliq harakatini o'rganishdir. Soliqqa 
to rtish d a soliq m exanizm i ishga solinadi. U ning harakatlanishi pul m u n o - 
sabatlari orqali sodir bo'lad i. Bu pul m unosabatlari soliq to 'lo v c h ilar (yuri­
dik va jism oniy shaxslar) bilan soliq undiruvchi (oluvchi) davlat o 'rta sid a 
bo'ladi. F anning vazifasi m azkur m unosabatlam i c h u q u r o 'rganish, ulam i 
to 'g 'r i tashkil etilishini t a ’m inlashdir. T o 'g 'ri tashkil etish deganda, soliq 
m unosabatlarida qatnashuvchi to m o n lam in g iqtisodiy m anfaatlarini ino- 
batga olgan holda iqtisodiy m unosabatlam i tashkil qilish tushuniladi.
B oshqacha qilib aytadigan bo'lsak, byudjetga soliq olishda soliq to '-
lovchilam ing m anfaatlariga, u lam in g ishlab chiqarishni rivojlantirish reja- 
lariga p u tu r yetkazm aslik, m unosabatni d o 'sto n a , b ozor iqtisodiyoti 
talablariga bin o an tashkil etishga harakat qilishdir. B ordi-yu davlatning bir 
to m o n lam a zo'ravonligi m unosabati kuchaysa, soliq to 'lo v c h ilar soliq 
obyektlarini h ar xil y o 'lla r bilan yashirib, davlatni «jazolaydilar». B unday 
h o latlarda h ar qanday huquqiy hujjatlam ing ta ’sir kuchi yetm ay qolishi 
m um kin.
D em ak, soliq va soliqqa tortish fanini ch u q u r o 'rg a n ish , uning xulo- 
salarini am aliyotda qo 'llash orqali am aliyotda um um davlat va m ahalliy 
soliq tushum lari xo'jalikning qism larini t a ’m inlashda m uvaffaqqiyatlarga 
erishishi m um kin.
Soliq va soliqqa to rtish fanining vazifasi iqtisodchi va m en ejm en t 
m utaxassislarini va boshqa xodim lam i 
nazariy qurollantirish ularga soliq 
am aliyotida b o 'y ich a eng um um iy 
y o 'l-y o 'riq la r k o 'rsa tish d a n iboratdir. 
S hu bilan birga chet el soliq tizim i am aliyotini o 'rg a n ish asosida qilingan 
xulosalar, ulam ing shu tajribalarini o 'zim izn in g iqtisodiyotim izga m oslab 
tatb iq etish uchun sharoit yaratadi.

---

M ustaqil O 'zbekiston ochiq, erkin iqtisodiyotga asoslangan odil ja- 
m iyat, kuchli 
dem okratik huquqiy daviat qurish y o 'lid an bosqichm a- 
bosqich o lq ‘a borm oqda. R espublikam izda jam iyatni yangilashda va ijti- 
m oiy-iqtisodiy taraqqiyotda tanlan g an bu y o ii Ja h o n tajribasiga asoslan­
gan, xalqim izning tu rm u sh sharoitlari, a n ’analarini, urf-o d atlarin i, tu i- 
m ush tarzini h ar to m o n lam a hisobga olgan.
B ozor m unosabatlariga o 'tish m urakkab jarayon, u bosqichm a-bos- 
qich am alga oshiriladi. H a r b ir bosqichni am alga oshirish u ch u n m a ’lum 
vaqt kerak b o ‘lib, h ar to m o n lam a m urakkab b o'lgan bir q ancha ishlam i 
bajarish za ru r b o ‘ladi.
Iqtisodiy islohotlam ing birinchi bosqichida eng, a w a lo , b o zo r m u n o - 
sabatlarining huquqiy poydevori yaratildi. Bu davrda 300 taga yaqin iqti­
sodiy xarakterdagi q o n u n la r qabul qilindi, turli m ulkchilik shakllaridagi 
korxonalar, y a’ni daviat korxonalari, aksiyadorliK jam iyatlari, xorijiy 
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, kichik va m as’uliyati cheklangan 
korxonalar, ijara korxonalari, ferm er va d eh q o n x o ‘jaliklari, ja m o a xo‘- 
jaliklari, xususiy korxo-nalar, yakka tartib d a m ehnat faoliyat ko ‘rsatadigan 
shaxslar vujudga keldi.
B ozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda turli m ulkchilik shaklidagi 
korxonalar faoliyatini u ch ta asosiy m exanizm orqali tartibga solinadi.
1. X o ‘jalik qonunchiligi.
2. Soliq m exanizm i.
3. B ank m exanizm i, narx, kredit va boshqalar.
Iqtisodiyotni tartibga solishda soliq m exanizm i alohida o ‘rin tutadi. 
0 ‘zbekistonda b o zo r islohotlari boshlanishi bilan oldingi soliq tizim i 
t a ’sirchanligi va sam arasi susaydi, chunki u rejali boshqarish tizim iga 
asoslangan m exanizm edi. E ndi b o zo r iqtisodiyotiga xos soliq m exanizm i 
joriy etilishi za ru r b o 'lib qoldi. B uning u ch u n dastlab soliq q o nunlari qabul 
qilingan b o ‘lsa so‘ngra 0 ‘zbekiston R espublikasining Soliq kodeksi ishlab 
chiqildi va u 1-yanvar 1998-yildan boshlab am alga kiritildi.
0 ‘zbekiston R espublikasining Soliq kodeksiga muvofiq korxona, 
tashkilot, firm alar va aholi soliqlar va yig'im lar to'laydilar.
Soliqli t o ‘lovlam ing ham m a turlari faqat budjetga tushadi. Soliqli to ‘- 
lovlar m ohiyatini ochishga keyinroq to ‘xtalam iz. Y ig'im lar ham asosan 
budjetga tushadi.
Soliqsiz t o ‘lovlar esa byudjetga, yoki maxsus fondlarga tushadi. M av- 
ju d soliqli va soliqsiz to ‘lovlam ing farqi faqat budjetga tushishdagina em as, 
boshqa farqlari ham mavjud.
Budjet d arom adlarini asosan soliqlar, yig'im lar va soliqsiz daro m ad lar 
tashkil etadi. U m um davlat soliqlariga: q o ‘shilgan qiym at solig‘i, aksiz 
solig'i, yuridik shaxslar darom adlarini (foyda)sidan olinadigan soliq jis- 
m oniy shaxslarning darom adidan olinadigan soliq, suv resurslaridan oli­
nadigan soliq, yer ostidan foydalanganlik u chun soliqlar kiradi.