Abduhamidov F. A

To’yingan bug’ gaz qonunlariga bo’ysunadimi? 
Bu savolga javob aniq: Boyl – Mariott, Gey – Lyussak , Sharl qonunlarini 
to’yingan bug’ga qo’llab bo’lmaydi, chunki bug’massasi bir xolatdan 
boshqasiga o’tganda o’zgaradi. Lekin to’yingan bug’ning istalgan xolati 
uchun Mendeleev – Klapeyron tenglamasini qo’llash mumkin. 
Kritik temperatura. 
 
Agar to’yingan bug’ temperaturasi orttirilsa (30-rasm), uning bosimi va 
zichligi ortadi, suyuqlik zichligi esa issiqlikdan kengayish xisobiga kamaya- 
di. Qandaydir temperaturada suyuqlik va gaz zichliklari bir xil bo’lib qoladi, 
ya’ni bug’ va suyuqlik o’rtasida chegara yo’qoladi (31-rasm). 
Mana shunday temperature kritik temperatura (T
k
) deb ataladi (32-rasm). 
Agar biror suyuqlik temperaturasi kritik temperaturadan yuqori 
k
T
T

tempe- 
raturagacha ko’tarilsa bu suyuqlik va uning bug’i uchun fizik qonuniyatlar 
buziladi. Suv uchun kritik temperatura – 647,3 K. Azot uchun kritik 
temperatura – 123 K. 

---

45 
Molekulyar fizika 
Kritik temperaturaning eng muhim ahamiyati shundaki, biror gazni 
kritik temperaturadan yuqori temperaturagacha ko’tarilganda bu gazni xar 
qanday bosimda xam suyuqlik xolatiga qaytarib bo’lmaydi.
VAN – der – VALS TENGLAMASI. 
 
Real gazlarning xarakati natijasida molekulalarning o’lchamlari va bir - 
biriga tasiri o’zgarib turadi, shuning uchun yuqorida real gazlar modeli 
sifatida ideal gaz tushunchasi qabul qilingan edi. Ideal gazlar uchun 
MENDELEEV –KLAPEYRON tenglamasi (xolat tenglamasi) ning 
PV
RT


(1 mol gaz uchun) ko’rinishi o’rinli bo’ladi. Lekin bu tenglama real gazlar 
uchun o’rinli emas. 
Van–der–Vals (1837 – 1923) Mendeleev – Klapeyron tenglamasida 
molekulalarning xususiy xajmi va o’zaro tasirini xisobga olgan xolda ikkita 
o’zgarish kiritdi. 
Real gaz molekulalarning xaqiqiy erkin xajmi V
m
ga teng bo’lmasdan 
(V
m
-b) ga teng bo’ladi, bu yerda b – molekulalarning xususiy xarakatlanuvchi 
xajmi. 
Real gaz molekulalari xaotik xarakati davomidagi o’zaro tortishish va 
itarishish kuchlari natijasida, gazda qo’shimcha ichki bosim xosil bo’ladi. 
Ichki bosim gaz xajmining kvadratiga teskari proporsional, ya’ni 
'
2
a
P
V


, bu 
yerda – a – Van – der – vals doimiysi bo’lib, molekulalararo tortishuv kuchini 
xarakterlovchi doimiy, V
m
– molyar xajm (bir mol gaz xajmi) 
Bu o’zgarishlardan Van – der – valsning real gazlar uchun xolat