Adabiyot 8 (1-qism) new indd

O‘ZBEK ADABIYOTI TARIXIDAN
YUSUF XOS HOJIB BOLOSOG‘UNIY 
(XI asr)
Yusuf Xos Hojib XI asrda yashab, tur-
kiy tilda ijod etgan buyuk shoir hisobla-
nadi. Yusuf – asl ismi. Aynan «Qutadg‘u 
bilig» dostoni zamon hukmdori tahsiniga 
sazovor bo‘lgani uchun muallifga «xos 
hojib», ya’ni eshik og‘asi rasmiy lavo-
zimi berilgan. Shoir buni o‘ziga taxallus 
qilib olgan. Yusuf qadimiy Bolosog‘un 
shahrida tug‘ilgan. Bolosog‘uniy deyili-
shi – shundan. Ba’zi manbalarda bu shahar Quzo‘rda deb ham 
tilga olinadi.
Bizga Yusuf Xos Hojibning birgina «Qutadg‘u bilig» asari 
yetib kelgan. Shoir hayotiga oid ma’lumotlarni ham faqat shu dos-
tondangina topamiz. Asar hijriy 462, ya’ni milodiy 1069–1070-yili 
Koshg‘arda yozib tugallangan. Hajmi – 6 ming 409 baytdan 
iborat. Muallifning o‘zi uni bir yarim yil mobaynida bitganini 
aytadi:
Tegurdi menga algi ellik yoshim, 
Qug‘u qildi quzg‘un tusitek boshim. 
Oqir ellik emdi mengar kel teyu, 
Pusug‘ bo‘lmasa, bordim emdi naru.
(Ellik yoshim menga qo‘l tegizdi,
Qora quzg‘un tusidek boshimni oq (qush) qildi /ya’ni sochim 
oqardi/.
Ellik /yosh/ endi men tomon kel, deb chorlamoqda,
Pistirma /ya’ni nogahoniy o‘lim/ bo‘lmasa, endi u tomon 
boraman.)

---

43
Shu misralarga tayanib, olimlar, Yusuf Xos Hojib bu kitobini 
ellik yoshlarida yozgan, deb hisoblashadi.
Doston yaratilgan XI asr Qoraxoniylar davlatining eng gulla-
gan davri edi. Yuqori Chindan Kasbiy dengiziga qadar bo‘lgan 
juda katta hudud shu saltanat hukmi ostida edi. Koshg‘ar (ik-
kinchi nomi O‘rdukent) shu ulug‘ saltanatning poytaxti edi. 
Bolosog‘un mamlakatning muhim markazlaridan biri hisobla-
nardi.
Yusuf Xos Hojib dostonini tugallagach, uni zamon hukm-
dori (elig) Tavg‘achxon Ulug‘ Bug‘ra Qoraxonga taqdim etadi.
Asar garchi XI asrda yaratilgan bo‘lsa-da, u haqida o‘zbek 
adabiyotining keyingi asrlardagi namunalarida hech qanday 
ma’lumot uchramaydi. Hatto, turkiy tildagi har bir asarga alo-
hida mehr va e’tibor bilan munosabatda bo‘lgan buyuk Ali-
sher Navoiy, shuningdek, Zahiriddin Muhammad Bobur ham 
«Qutadg‘u bilig» yoki uning mualli ni mutlaqo tilga olmagan. 
Shundan kelib chiqib, bu bobokalon shoirlarimiz «Qutadg‘u 
bilig» haqida bilgan-bilmagani borasida bir narsa deyish qiyin.
Bunga sabab – asarning bor-yo‘g‘i quyidagi uch nusxasigina 
saqlanib qolganligi:
1.Vena nusxasi. 
U milodiy 1439-yili (Alisher Navoiy ta-
valludidan ikki yilgina oldin) Hirotda uyg‘ur yozuvi bilan 
ko‘chirilgan. (Uyg‘ur yozuvi arab alifbosi asosida shakllantiril-
gan sof turkiy yozuv edi.) Kitob Turkiyaning Tugot shahriga, 
1474-yili esa Istanbulga keltirilgan. Uni keyinchalik Istanbulda 
mashhur sharqshunos Hammer Purgshtall sotib olib, Venadagi 
Saroy kutubxonasiga keltiradi. 1823-yili fransuz sharqshunosi 
Jaubert Amadee bu buyuk asar haqida ma’lumot e’lon qilib, 
uni ilm ahliga tanishtiradi.
2.Qohira nusxasi.
1896-yili asarning arab yozuvi asosidagi 
turkiy alifboda ko‘chirilgan nusxasi Qohirada topildi.
3.Namangan nusxasi. 
Sharqshunos Valizoda 1914-yilning 
20-aprelida Qozon universiteti qoshidagi Arxeologiya, tarix va 
etnogra ya jamiyatiga Farg‘ona ekspeditsiyasi haqida yozgan 
hisobotida namanganlik Muhammad hoji Eshon Lolaresh de-
gan kishining qo‘lida «Qutadg‘u bilig»ning yana bir nusxasi 
mavjudligi haqida ma’lumot beradi. Atoqli adabiyotshunos Ab-

---

44
durauf Fitrat 1924-yili Muhammad hoji Eshon Lolareshdan shu 
qo‘lyozmani olishga muyassar bo‘ladi.
«Qutadg‘u bilig» zamonning ijtimoiy-siyosiy ehtiyoji yanglig‘ 
yaratilgan. Ya’ni Qoraxoniylar davlati va bu mamlakat xalqining 
bir g‘oyaviy-mafkuraviy, ma’naviy-axloqiy dasturga, o‘ziga xos 
milliy ta’limotga katta zarurati bor edi. Shoir ana shu buyuk 
va shara i vazifani bajarishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. 
Asarning tub mohiyatida markazlashgan davlatni idora qilish, 
yana-da mustahkamlash, turli xon va beklar o‘rtasida o‘zaro 
og‘iz birchilikka erishish, adolatli va oqilona siyosat yuritish, 
umrning o‘tkinchiligi, ma’naviyat, yashash tartib-tamoyillari bi-
lan bevosita bog‘liq g‘oyalarni badiiy tarzdagi bir qomusiy das-
tur sifatida ilgari surish niyati yotadi. Unda qaysidir ma’noda 
xalqning maqsad-muddaolari, orzu-intilishlari, maslak-g‘oyalari 
ifodalangan. Shu nuqtayi nazardan u qoraxoniylar davrining 
mafkuraviy ta’limoti sifatida ham alohida ahamiyatga ega.
Doston masnaviy, ya’ni o‘zaro qo yalangan ikki misradan 
iborat baytlar yo‘li bilan yozilgan. Vazni – mutaqo ribi musam-
mani mahzuf, ya’ni «faulun–faulun–faulun–faul» (V – – /
V – – / V – – / V –) yoki maqsur, ya’ni «faulun–fau-