Adabiyot nazariyasi

shabnam, bulbul so’zlari qo’llanilishi mumkin. Masalan : 
Olma yanog’ing ko’rgach men bandi nechun olmay, 
Bodom ko’zi – fitna, pista dahani – nozuk.
Uzun sochingdin uzmasmen ko’ngulni, 
Ayoqing qanda bo’lsa – boshim anda. 
Zulfing cheriki jamol mulkin 
Oldi ko’zing ittifoqi birla. 
Yuzsiz vayronada qon yig’larman oxirsiz qiling 
Yor birla bog’-u lolazor ey do’stlar. 
Tajohul ul orif – bilib bilmaslikka olish. Atoyining
Mengiz yo ravzayi rizvonmudur bu? 
Og’iz yo g’unchayi xandonmudur bu? 
g’azali boshdan oxiragacha shu san’at bilan ziynatlangan. 
Tazmin – arabcha –“nazarda tutilgan, asos bo’lgan”, “bir narsani ikkinchi 
narsa orasiga qoymoq”. O’zga shoir she’ridan bir misra yoki bir bayt olib o’sha vazn, 
o’sha qofiya va radifda mazmunga muvofiq she’r bitish. Mashrabning “Xoh inon, 
xoh inonma” g’azali Lutfiyning
Sensan sevarim xoh inon, xoh inonma, 
Qondir jigarim xoh inon , xoh inonma
g’azaliga tazmin bog’lagan. 
Furqat Fuzuliyning “Surmadin ko’zlar qaro, allar xinodin lolarang” misrasini 
olib tazmin bog’lagan. 
Tashbih – adabiyotda keng qo’llanadigan she’riy san’at, o’xshatish san’ati 
deb ham yuritiladi. Tashbih ikki narsani bir-biriga o’xshatish orqali ifodalanadi. 
Tashbih yuzaga kelishi uchun 4 unsur ishtirok etishi kerak: 
1) 
o’xshatilgan narsa (mushabbah) 
2) 
o’xshatilayotgan narsa (mushabbah bihi) 
3) 
asos (vajhi shabah) 
4) 
vosita

---

18 
1 2 3 4 
yuzing go’zallikda gul kabidir 
O’xshatish vositalari: -dek, -dak, -cha, -voy, -saro, -oso, -vash, -i, -oyin, -
simon; kabi, singari, misli, go’yo, yanglig’, xuddi, o’xshab, nechukki so’zlari. 
Tuyuq - bevosita turkiy adabiyotda shakllangan bo'lib, qat'iy ramali 
musaddasi maqsur (foilotun, foilotun, foilun) vaznida yoziladigan, to’rt misradan 
iborat bo'lgan, misra oxirida radiflar omonim so'zlardan iborat bo'lgan she'r. Bu janr 
so'z o'yiniga tayanadi, u tajnisni qofiya qilib keltirish asosida yaratiladi. «Tuyuq» sof 
turkcha so'z bo
:
lib, «yechilmaydigan qilib tuymoq», «chigallashtirmoq» ma'nolarini 
anglatadi. A. Navoiy tuyuqni «turk shuarosining xossasi» deb ta'kidlagan va o'zining 
«Mezon ul-avzon» asarida quyidagicha ta'rif bergan: «Birisi tuyug'dirkim, ikki baytqa 
muqarrardur va sa'y qilurlarkim, tajnis aytilg'ay va ul vazn ramali musaddasi 
maqsurdir...». Tajnis - jinsdosh (shakldosh), omonim so'zdir. U asosan, qofiya yo 
radif o'rnida kelgan. Demak, Navoiy qaydiga ko'ra, tuyuqlar asosan, tajnisli bo'ladi. 
Lekin tajnissizi ham uchraydi. Tajnissiz tuyuqqa misol: 
Yo'qturur nozingdin ozore manga, 
Noz agar qilsang manga matlubdir. 
Xoh ко'rsat lutfu xohi javr qil, 
Har ne voqe' bo'lsa sendin xo'bdur. (Z.M. Bobur) 
Bobur tajnisli tuyuqlaming olti xilini ko'rsatadi. Ulardan eng xarakterlilari 
quyidagilardir: 
a) 1,2,4-misralarida qofiya sifatida tajnis ishlatilgan tuyuqlar, 
b) har to'rt misrasida qofiya o'rnida tajnis ishlatilgan tuyuqlar; 
d) qit'a tuyuqlar (juft misralargina qofiyalanadi va ular tajnis so'zlardan iborat 
bo'ladi). 
Turkiy yozma adabiyotda dastlabki tuyuq namunalarini Yusuf Xos Hojib 
yaratgan. A. Navoiy 13 ta, Bobur 17 ta, Lutfiy 70 ta, Ogahiy 8 ta, Habibiy 9 ta tuyuq 
yozgan va hok, Qofiyalanishi: a-a-a-a yoki a-a-b-a yoki b-a-d-a. 
Misollar: Tig'i ishqing yorasidur
1
 butmagan
2
- a  
Dardini har kimga aytib butmagan
3
-a . \\ 
Hajr sahrosidur ohim o'tidin - b 
Anda gul yoxud giyohe butmagan
4
-a (A Navoiy) 
 1 - yara 2 - bitmagan 3 - tugatmagan 4 - unmagan, o'smagan 
Ко 'zyoshim tuproq ila gar qotila . 
 Kelmagayman javridin, haqqo, tila
2
.
G 'amzasi о'ltirdi-yu, ul bexabar. 
 Men agar о'lsam, ne g 'am ul qotila
3
. (Lutfiy) 
 1 - aralashsa 2 - til ocholmayman 3 – qotilga 
Charxi kajraftor elindin yoza men', 
 Chiqmadim hijron qishindin yoza men . 
Bir meni yorliq biki yod etmas ul,
Har necha ul shahga qulluq yozamen
3
. 
2 - yozgamen 3 - iltijo (jilaman, yalinaman(Lutfiy)