Adabiyot nazariyasi

 

---

19 
Hasbu hol - yozuvchi yoki shoirning o'z ahvolini bayon qilishi. Masalan. 
Mujrim Obid «Arzi ahvol...» asarida o'z hayotini bayon etgan. Boburning quyidagi 
ruboiysida ham o'z ahvolini bayon etish yaqqol sezilib turibdi: 
'1'ole' yo'qi jonimg'a balolig' bo'ldi, 
Ne ishniki ayladim, xatolig' bo 'ldi. 
О'z yerni qo'yib, Hind sori yuzlandim, 
Yorab, netayin, ne yuz qarolig' bo'ldi. 
Husni talil – arabcha “chiroyli dalillash”. Adabiy asarlarda tasvirlanayotgan 
biror hodisaga shoirona biror sabab ko’rsatish , she’rda biror voqeani unga dahli 
bo’lmagan boshqa hodisa bilan izohlash. 
Bu oqshom maxfashim ruxsori oy birla talashibdur, 
Emas anjum falak ahli ochib ko’zlar qaroshibdur. 
Jamoling vasfini qildim chamanda 
Qizardi gul uyatdin anjumanda. (Atoyi) 
Hojib (ar. Pardali) qofiyadan oldin takrorlanib keluvchi so’z: 
Kun yuzini aylading mushakkal, 
Tun ko’zini aylading muhakkal. (Alisher Navoiy) 
Qaytarish san’ati ( radd-ul-ajuz il as-sadr yoki radd-ul ajuz min-as-sadr) 
baytdagi mazkur o’rinlardan biridagi so’zning yana boshqa bir o’rinda takrorlanishini 
nazarda tutadi. Qaytarish san’atida quyidagilarni bilish lozim: 
Sadr – birinchi misraning boshlanishi.
Aruz – birinchi misraning oxiri. 
Ibtido – ikkinchi misraning boshi. 
Ajuz (zarb) – ikkinchi misraning oxiri. 
Hashv – misraning o’rta qismi. 
Buni quyidagicha ko’rsatish mimkin: 
SADR HASHV ARUZ 
IBTIDO HASHV AJUZ
Qaytarish san’atining quyidagi turlari mavjud: 
1. Radd-us-sadr ilal-ibtido ( bayt boshidagi so’zning ikkinchi misra 
boshida kelishi) : 
Husnni to huvaydo qildi xoliq 
Husn birla vafo bo’lmas muvofiq. (Xorazmiy) 
2. Radd-ul-aruz ilal-ibtido ( birinchi misra oxiridagi so’zning keyingi 
misra boshida kelishi): 
Ne ravo bo’lg’ay bukim, mehrob ichinda o’lturub,