Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 
1. Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. 
– М.: Наука, 1986. − С.5. 

---

163 
2. Телия В.Н. Кўрсатилган асар. – Б. 7, 16. Бу тарздаги талқин ўзбек 
тилшуносларида ҳам бор. Қар.: Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем 
лексикологияси асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 58. 
3. Қуроноқ Д. Адабий асар талқини эстетик тамойил сифатида. “Ўзбек 
адабиётшунослигида 
талқин 
ва 
таҳлил 
муаммолари” 
мавзсидаги 
конференция материаллари. –Т.: “Мумтоз сўз”, 2014, 49-б. 
4. Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 160. 
5. Саид Аҳмад. Танланган асарлар. II жилд. Ҳажвиялар, пьесалар. 
www.ziyouz.com кутубхонаси 4 
6. Қиличев Э., Қиличев Б. Коннотатив маъно ва унинг ифодаланиши // 
Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 2006. − №6. – Б. 71. 
SAID AHMAD ASARLARI LEKSIKASIDA DIALEKTIZMLARNING 
QO‘LLANILISHIGA DOIR MULOHAZALAR 
HASANOV Abdumannon Majidovich, 
ToshDO‘TAU tayanch doktoranti. 
 
Annotatsiya: Bu maqola Said Ahmadning “Tanlagan asarlar”idagi ba’zi so‘zlar 
talqiniga bag‘ishlangan. Adib asarlaridagi dialektizmlarning til leksikasini 
boyitishdagi imkoniyatlari haqida mulohazalar bildirilgan. Said Ahmad asarlari 
leksikasining ahamiyatli qirralari yoritilgan. Adib ijodining lingvistik jihatdan 
o‘rganilishiga doir tavsiyalar berilgan.
Kalit so‘zlar: dialektizm, leksika, leksik boyish, so‘z qo‘llash, tilning 
rivojlanishi, badiiy asar tili, me’yorlashuv, ifoda imkoniyati. 
Til tarixiy taraqqiyoti ko‘p jihatdan uning yaratuvchisi va iste’molchisi bo‘lgan 
millatning ma’naviy, madaniy, ijtimoiy, tarixiy, siyosiy faoliyatiga bog‘liq. 
[Aбдуллaев Ф., 1972: 79-бет]. Ayniqsa tilning leksik sathi xalq hayotidagi har bir 
o‘zgarishni o‘zida aks ettiruvchi ko‘zgu kabi ijtimoiy-tarixiy ahamiyatga ega. 

---

164 
Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining rivojlanishida ichki va tashqi 
imkoniyatlardan tashqari, o‘zbek badiiy adabiyotining ham ta’siri katta ekani 
ko‘pgina adabiyotlarda qayd etiladi [Решетов В., Шоабдурахмонов Ш., 1962: 
83-бет]. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, til leksikasining barqarorlashuvi va 
me’yorlashuvi so‘z ustalari shoir va adiblar xizmatlarisiz sodir bo‘lmaydi 
[Бегматов Э., 1997: 47-бет]. O‘zbek tilining adabiylashuvi va me’yorlashuvi 
ham atoqli adiblarimizning ulkan mehnatlari natijasi va samarasidir. Bu jarayonda 
buyuk yozuvchi Said Ahmadning ham alohida xizmatlari bor.
Yozuvchi va ijodkorlarning o‘zlari tomonidan yozilgan avtobiografiya va 
esdaliklarida ijtimoiy hayot va ijod o‘rtasidagi mutanosiblik bot-bot takrorlanishi 
bejiz emas. Zero, bu jarayonda ijodkor nafaqat xalqqa nafi tegadi, balki shu orqali 
xalq bilan bir qozonda qaynaydi. Xalqning dardini, ichki kechinmalarini, orzu-
istaklarini, quvonch-u tashvishlarini his qiladi, tatiydi. Ayni zamonda xalq tilining 
betakror jozibasini o‘rganadi. O‘z asarlarida xalqning qadimiy va navqiron, sehrli 
va betakror, sehrli va sirli, ayni damda maftunkor so‘zlarini qo‘llash orqali ona 
tilining jozibasini, tarovatini nomoyish qiladi. Mana shu omillar sabab 
adabiyotning xalqchilligi, milliyligi, hayotiyligi yanada kuchayaveradi.
Shuning barobarida ijodkor adabiy tilda hali qo‘llanmagan yoki kam 
qo‘llanayotgan ba’zi so‘zlarni o‘z asarlariga joylab, ularning ifoda 
imkoniyatlaridan unumli foydalanish borasida o‘ziga xos ibrat namunasini 
ko‘rsatadi. Bu esa tilning muttasil yasharib, yangilanib, boyib borishini 
ta’minlaydi. Buyuk yozuvchi Said Ahmad ijodida ham xalqona so‘zlarga murojaat 
qilish, ularning betakror ifoda imkoniyatlaridan unumli foydalanish borasida 
kattagina tajriba maktabi shakllangan. Yozuvchining esdaliklaridan bilish 
mumkinki, ijtimoiy-madaniy faoliyat jarayonida ko‘plab hududlarda bo‘lgan va bu 
hududlarning shevasini, odatlarini, hayot tarzini sinchiklab kuzatgan ijodkor 
tilimizdagi qadimiy va sof turkona ohanglarga ega bo‘lgan ko‘pgina so‘zlarni o‘z 
yaratiqlarida qo‘llab, tilimizning yetuk jonkuyari sifatida millat oldidagi
farzandlik burchini a’lo darajada ado etgan. Adibning hikoya va hajviyalarini sirli 

---

165 
koshin kabi jilolantirib turgan cho‘chchaytirmoq [С.Аҳмад. 2000: 1-жилд, 3-бет 
(keyingi so‘zlarda shu manbaning beti ko‘rsatiladi)], oynak [3], badxo‘r [3],
qozonsochiq [3], munkimoq [3], baqraymoq [3], chirpirak [4], qichirlamoq [4], 
to‘rsaymoq [4], shapillatmoq [4], voxlik [4], yapasqi [5], qaydam [5],
daranglatmoq [5], so‘qim [5], bo‘lmasam [6], jovramoq [6], palon [6], xomtalash
[7], baybaylashmoq [15], qatirma [36], orqavarotdan [65], chuldiramoq [66],
hiqichoq [66], bekilmachoq [71], shivirlamoq [74], silkimoq [74], pup [81],
yo‘rg‘alatmoq [82], cho‘nqaymoq [85], timdalamoq [92], asti [92], makentosh
[97], moyana [97], salmoqlanmoq [97], karillamoq [97], tamshanmoq [164], 
sirmoq [167], oqma [167], opichmoq [167], g‘irillamoq [167], unamoq [168],
lo‘ttilik [168], hovur [168], bemazagarchilik [169], chakak [179], miqillatmoq 
[182], hiqillamoq [182], tiriklayin [182], qo‘rsoq [190], ilg‘amoq [190], simirmoq 
[190], g‘imirlamoq [197], dikonglamoq [197], tizginsiz [С.Аҳмад., 2000: 2-жилд, 
8-бет (keyingi so‘zlarda shu manbaning beti ko‘rsatiladi)], boshqatdan [10], 
qiyshanglamoq [17], g‘udranmoq [17], salanglamoq [24], shippak [31], siylamoq 
[42], andakkina [42], daydimoq [52], to‘mtoq [52], sanqimoq [53], g‘ingshimoq 
[53], ingillamoq [53], bulg‘alamoq [55], irg‘ishlamoq [55], titimsik [58], tatimoq 
[58], mung‘aymoq [59], yaltoqlanmoq [59], allavaqt [63], apil-tapil [63], kelasi 
[83], kuldirgich [84], iljaymoq [86], botinqiramoq [86], yarashiqli [86], hijronzoda 
[99], do‘rillamoq [99], ishlashlik [100], zoriqtirmoq [105], oxirlamoq [105],
qoqlamoq [106], sapchimoq [106], junjimoq [123], tutamlamoq [123], to‘ngak 
[128], cho‘pillatmoq [145], cho‘qqaymoq [145], selpimoq [145], havolanmoq 
[146], jomashov [173], qo‘nmoq [173], xomcho‘t [186], ting‘illatmoq [187],
yero‘choq [187], g‘ij-g‘ij [С.Аҳмад., 2000: 3-жилд, 24-бет (keyingi so‘zlarda shu 
manbaning beti ko‘rsatiladi)], ayqash-uyqash [31], so‘kong‘ich [75], qo‘ltiqlamoq 
[81], chinakamiga [82], kamuyqu [82], ulanmoq [83], chimirilmoq [83],
yamlamoq [83], chala-chulpa [83], chatoq [94], esankiramoq [95], bitta-yarimta 
[95], chirqillamoq [96], chekinma [146], o‘txona [184], yupanmoq [229],
xotinchalish [233], otarchi [233], chug‘ur [265], o‘kirmoq [325], ko‘rgilik [325] 
kabi so‘zlarning yozuvchi nasrida qo‘llanishi milliy tilimizning noyob durlari 

---

166 
bo‘lgan sheva so‘zlarining adabiy tilga yaqinlashuviga xizmat qilish bilan bir 
qatorda adib ijodining xalqchilligini oshirgan.
Taniqli tilshunos O.Usmonov “Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining holati va 
normalarini subyektiv qarashlar asosida emas, balki til taraqqiyotining tarixiy 
qonuniyatlarini, hozirgi holati va undagi tendensiyalarni tahlil qilib, obyektiv 
baholash asosidagina hal etish mumkin”ligini ta’kidlaydi. Olimning fikricha, sobiq 
Ittifoq davrida o‘zbek tilida keng iste’molda bo‘lgan ko‘plab so‘zlar “arabizm”, 
“forsizm”, “arxaizm” tamg‘asi ostida iste’moldan chiqarib yuborilgani, bu esa 
ma’lum darajada tilning qashshoqlashishiga olib kelganiga qaramay 60-yillardan 
boshlab o‘zbek tili taraqqiyotida tilning ichki imkoniyatlaridan to‘laroq 
foydalanishga va nohaq inkor etilgan til an’analarini qaytadan tiklashga intilish
paydo bo‘ldi [Усмонов О., 1973: 59-бет]. Bu intilish Said Ahmad ijodida ham 
aniq-ravshan namoyon bo‘lganligini uning asarlari matnida aniq sezish mumkin.
Badiiy yaratiqlar tilning yashash shakli sifatida til leksikasining boyishi va 
barqarorlashishiga katta xizmat qiladi [Бегматов Э., 1982: 39-бет]. Said 
Ahmadning o‘zbek adabiy tilini xalqqa yaqinlashtirish borasidagi harakatlari ancha 
keng qamrovga ega. Biz buni uning badiiy ijod jarayonida sof turkona so‘zlardan 
unumli foydalanishga intilganidan ham sezishimiz mumkin. Garchi u qo‘llagan 
so‘zlarning ayrimlari adabiy tilda barqarorlashmagan bo‘lsa-da, aksariyat qismi 
bugungi tilimizda faol qo‘llaniladi. Bu esa adib asarlari leksikasini chuqur 
o‘rganish va undagi tajriba hamda natijalarni til leksikasini rivojlantirishga 
yo‘naltirishni taqozo etadi. Zero bugungi kunda til sofligini saqlab qolish, uning 
ichki imkoniyatlarini to‘la yuzaga chiqarish umummilliy ahamiyat kasb etmoqda.
Bugungi kunda milliy qadriyatimiz va bebaho boyligimiz bo‘lgan ona tilimizni 
asrash va muttasil rivojlantirish borasida bugungi kunda salmoqli ishlar amalga 
oshirilmoqda [Джурабоева З., 2013. 12-бет]. O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2019-yil 21-dekabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatida nufuzi 
va mavqyeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli 
Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida 2020-2030 yillarda o‘zbek tilini 
rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi qabul qilindi. 

---

167 
Mazkur konsepsiyada tilimizning bugungi holati tanqidiy tahlil etilib, uni bartaraf 
etish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar yo‘nalishi ko‘rsatib berilgan. Xususan, sheva 
so‘zlarini o‘rganishni takomillashtirish, tilimiz sofligini ta’minlash uchun zaruriy 
choralarni ko‘rish belgilangan. Bu esa tilshunos olimlar va tadqiqotchilardan 
bajariladigan ilmiy tadqiqot ishlarida til sofligini ta’minlash borasidagi ishlarga 
alohida ahamiyat qaratish zarurligini ko‘rsatadi [Собиров А., 2013: 5-бет]. Bu 
boradagi izlanishlar va tadqiqotlar, sa’y-harakatlar faqatgina davlatimizning tilga 
nisbatan e’tibori bo‘lib qolmasdan, til orqali milliy madaniyatimiz, 
qadriyatlarimizni saqlab qolish va shuning barobarida, bebaho yodgorlik bo‘lgan 
tilimizni o‘z shakl-u shamoyilini saqlagan holda kelajak avlodga yetib borishini 
ta’minlashdan iboratdir. Bu borada Said Ahmad asarlari leksikasi ham alohida 
tadqiqot obyekti sifatida katta filologik ahamiyat kasb etadi.