UNDALMANING SOSTAVI
Maʼlumki, undalma bir momentda bir yoki bir necha obyektga qaratilgan bo'ladi.
Undalma bir obyektni ifodalovchi bir so'zdan iborat bo'lsa, u yolg'iz undalma
hisoblanadi. Bir obyektga qaratilgan undalmalar aniqlovchilar bilan kengaygan
holda kelishi mumkin. Bularni sostavli undalmalar deyiladi.
Undalma bir necha obyektga qaratilsa yoki bir obyektni ifodalovchi undalmalar
bir necha so'zlardan iborat bo'lsa, ular murakkab undalmalar hisoblanadi.
Undalmalar o'z sostavi jihatidan uch asosiy guruhga bo'linadi:
1. Yolg'iz undalmalar.
2. Sostavli undalmalar.
3. Murakkab undalmalar.
1. Yolg'iz undalmalar.
So'zlovchining nutqi bir shaxs, yo bir predmetga
qaratilgan bo'lib, bu shaxs yoki predmet nomini bildiruvchi so'z bir so'z bilan
ifodalangan bo'lsa, bunday undalmalar yolg'iz undalmalar deyiladi.
Yolg'iz undalmalar tub, yasama, qo'shma, juft otlardan bo'lib, yakka yoki
takrorlangan holda keladi.
Misollar: X o l a, bemahalda nima qilib yuribsiz, kimni yo'qlaysiz? (Oydin).
Yolg'iz undalma gap sostavida kelib, gapga maʼlum maʼno, mazmun va ottenka
beradi. Mana shu maʼno, mazmun va ottenka, birinchidan, undalma ishtirok qilgan
gap mazmunidan anglashilsa, ikkinchidan, intonatsiya, baho suffikslari va undalma
tarkibidagi aniqlovchilar, izohlovchilar orqali anglashiladi.
Undalma so'zlovchining tinglovchiga bo'lgan munosabatini bildirib, turli
xarakterdagi gap sostavida keladi.
I.Murojaat, chaqiriq, undash, qistash ottenkalarini bildiruvchi gaplarda:
K o l x o z ch i l a r! Mehnat unumdorligini oshiringiz!
U m r i m, bahorning shabnamlaridan
Hayotbaxsh sharbat ichib ko'karding (D i yo r).
II. Maslahat, istak, iltimos ottenkalarini anglatgan gaplarda.
0 n aj o n, ukamni boylarning xizmatiga bermang, bir
mloj qilib, birovga berib o'qiting... (H. H. N i yo z i y ) .
Ug'illarim, uchingiz, uch tomonga yuringiz...(D i yo r).
Do'stlaringiz bilan baham: |
