Agrar siyosat va qishloq xo’jalik bozorlari doc

 
 
 

---

26 
 
2. Аграр таркиб сиёсати: мақсади, воситалари ва элементлари. 
Аграр таркиб – қишлоқ хўжалигини ташкил қилишга табиий, 
ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий таъсирларнинг натижасидир. Аграр таркибга 
асосан қуйидагилар киритилади:
- 
ишлатиладиган омилларнинг таркиби, сифат таркиби ва тақсимланиши; 
- 
тармоқларининг ишлаб чиқариш таркиби; 
- 
аграр соҳадаги хўжаликлар таркиби ва тақсимотининг сони; 
- 
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сотиш соҳасининг таркиби.
Ўз навбатида аграр таркиб техник, иқтисодий ва ижтимоий элементлардан 
ташкил топади. Техник элементларга қуйидагилар киради: 
- 
қишлоқ хўжалик корхоналари; 
- 
ишлаб 
чиқариш 
омиллари: 
экин 
турларининг 
бўлиниши, 
майдонларнинг тақсимланиши, транспорт билан таъминланиш, экин 
турларининг мутаносиблиги, деҳқончилик тизими, маҳсулот турларининг 
мутаносиблиги; 
- 
ҳайвонларни сақлаш, ишлаб чиқариш, харид қилиш, сотиш шакллари.
Иқтисодий элементларга қуйидагилар киради: 
- 
аграр секторнинг барча корхоналари; 
- 
молиялаштириш; 
- 
меҳнатни рағбатлантириш; 
- 
даромад; 
- 
фойда. 
Ижтимоий элементларга қуйидагилар киради: 
- 
турмуш даражаси; 
- 
меҳнат шарт-шароитлари; 
- 
маориф, маданият; 
- 
соғлиқни сақлаш; 
- 
ахборот, алоқа. 

---

27 
Аграр сиёсатнинг қандай самара бериши кўп жиҳатдан юқоридаги 
элементлардан қандай фойдаланишга боғлиқдир. Мулк шаклининг кескин 
ўзгариши корхона таркибий сиёсатининг ҳам кескин ўзгаришига олиб 
келади, шу жиҳатдан, корхона таркибий сиёсатини танлашда техник 
элементларни тўғри танлаш муҳимдир. 
Маълумки, қишлоқ хўжалиги салоҳияти, фойда миқдори ва аграр таркиб 
ўртасида мустаҳкам боғлиқлик мавжуд. Шундай экан, аграр таркиб 
сиёсатида иқтисодий элементлардан тўғри фойдаланиш ҳам иқтисодий 
самарадорликка таъсир кўрсатади. 
Аграр-сиёсий тадбирларнинг муваффақияти бир қатор ижтимоий-сиёсий 
шарт-шароитларнинг бажарилиши билан боғлиқдир: 
- 
ижтимоий тадбирлар иқтисодий омилларга мос ҳолда амалга 
оширилиши керак, яъни, ўз таркиби бўйича тўғри бўлиши керак; 
- 
ижтимоий мақсадлар иқтисодий ва сиёсий мақсадларга тўғри келиши 
керак; 
- 
ижтимоий қарорлар ўз моҳияти бўйича тўғри бўлиши керак, яъни 
техник кетма-кетлик сақланиши лозим; 
- 
ижтимоий қарорлар керакли вақтда қабул қилиниши ва амалга 
оширилиши лозим, яъни ўз вақтида бўлиши лозим. 
Аграр таркиб сиёсатининг мақсади мавжуд шароит ва ишлаб чиқариш 
даражасига қараб белгиланади. Аграр таркиб сиёсатининг мақсади 
қуйидагилар асосида келиб чиқади: 
- 
табиий шароитлар ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини юритиш 
мураккаблигига; 
- 
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг кўп йиллик ишлаб 
чиқариш анъаналарига; 
- 
ишлаб чиқаришни ташкил қилишга; 
- 
содир бўладиган мураккабликларга. 
Ўзбекистонда аграр таркиб сиёсатининг асосий мақсадлари 
қуйидагилар бўлиб ҳисобланади: 

---

28 
- 
аҳолига керакли миқдордаги озиқ-овқат маҳсулотлари ва қайта ишлаш 
саноати учун хом ашё етказиб беришни таъминлайдиган ишлаб чиқариш 
шароитларини таъминлаш; 
- 
истеъмол бозорларини барқарорлаштириш; 
- 
қишлоқ аҳолисининг ижтимоий муаммоларини муваффақиятли ҳал 
қилиш имкониятларини шакллантириш; 
- 
аграр тармоқ самарадорлигини таъминлаш ва унинг аста-секинлик 
билан мамлакат иқтисодиётининг барқарор бўлишидаги ҳиссасини 
оширишга эришиш. 
Бу мақсадларга эришиш учун қуйидаги асосий воситалардан 
фойдаланиш лозим:
1. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидаги мулк шакллари турларидан
самарали фойдаланиш. Бунда рақобатга асосланган мулкчилк тизимидан 
фойдаланиш, яъни, қаерда қайси мулк шакли энг кўп самара берса, ўша ерда 
шу мулк шаклидан фойдаланиш тамойили асосида иш юритиш муҳим 
аҳамият касб этади. 
2. Аҳолининг 
даромадларини ошишига хизмат қиладиган аграр 
сектордаги меҳнат унумдорлигини оширишга эришиш. 
3. Иш жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш, бу ўз 
навбатида меҳнат шароитлари ва уларнинг натижаларини ўзгартиради. 
4. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари, қайта ишловчи корхоналар 
ишчилари ва уларни ташкил қилувчиларига тизимли равишда йўл-йўриқлар 
бериб бориш, шу билан биргаликда ишлаб чиқаришга кўпроқ такомиллашган 
ва тежамли омиллардан фойдалана бориш, маркетингни жорий қилиш. 
5. Ички аграр ишлаб чиқаришни ҳимоя қилиш, молиялаштиришни давлат 
томонидан қўллаб-қувватлаш, давлат ва иқтисодий хавфсизликни 
таъминлаш. 
6. Қишлоқ 
ҳаёти 
ва 
қишлоқ 
хўжалиги 
ишлаб 
чиқариши 
инфраструктурасини шакллантириш. 

---

29 
7. Аграр-саноат 
ишлаб 
чиқаришида 
бозор 
механизмини 
такомиллаштириш ва корхоналар рақобатбардошлигини таъминлаш. 
8. Баҳо тизимини такомиллаштириш орқали қишлоқ хўжалиги ишлаб 
чиқаришини барча турларини самарали бўлишига эришиш, махсус 
фондларни ташкил қилиш орқали эса қишлоқ хўжалигининг кам самарали, 
аммо ҳаёт учун зарур тармоқлари ишлаб чиқаришини барқарорлигини сақлаб 
қолиш. 
9. Қишлоқ хўжалигининг айрим тармоқлари, айрим ҳудудлар ишлаб 
чиқариши ёки айрим қишлоқ жойларини алоҳида ёки бир бутун ҳолда 
қишлоқ хўжалигини ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга 
ошириш, шу орқали ер фондини, ер унумдорлигини, чорва моллари генетик 
салоҳиятини, шунингдек, қишлоқ хўжалиги машинасозлиги имкониятларини 
ошириш. 
Аграр таркиб сиёсатига бир қатор объектив ва субъектив омиллар таъсир 
кўрсатади. Объектив омилларга асосан қуйидагилар киради: 
- 
қишлоқ хўжалигини мавжудлик ва ташкил этиш хусусиятлари; 
- 
аграр сектордаги биоклимат салоҳияти даражаси; 
- 
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг катта меҳнат сиғимига эга 
эканлиги; 
- 
аграр секторда бозор муносабатларининг тўла ривожланмаганлиги ва 
уни қишлоқ аҳолисининг қабул қилиши қийин бўлаётганлиги; 
- 
аграр соҳа фаолиятини ташкил қилиш жараёнига давлатнинг 
аралашувининг зарурлиги. 
Аграр таркиб сиёсатида субъектив омиллар ҳам муҳим ўрин тутади. 
Субъектив омилларга кишилар, яъни ишлаб чиқарувчилар, раҳбарлар, 
истеъмолчилар ва бошқалар киради. Шунингдек, аграр таркиб сиёсатига 
қуйидаги умумий омиллар ҳам таъсир кўрсатади: 
- 
корхона ҳажми йириклашувининг технологик самараси; 
- 
техник ривожланиш (биологик, механик, ташкилий-техник); 
- 
тадбиркорликнинг махсус омиллари; 

---

30 
- 
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш омилларини ўз вақтида таъсир 
кўрсатишини таъминловчи жиҳатлар; 
- 
умумий иқтисодий ривожланиш (талабнинг ўсиши, товар ва хизматлар 
баҳоси); 
- 
сиёсий ўзгаришлар. 
Қишлоқ хўжалигида ҳамма вақт ташкилий-сиёсий тадбирлар 
даромадларнинг тақсимланишига таъсир кўрсатади. Шунинг учун моддий 
ресурсларни турли хўжалик бўғинлари ўртасида тақсимлаш мақсади ва 
даромадлар сиёсати бир-бирига қарама-қарши эмас.