Ajdodlarning bola tarbiyasiga doir qarashlari

2.4. Bola tarbiyasidagi zamonaviy yondashuvlar
Insonning kelajakgi, xarakteri va tamoyillari aynan oilada shakllanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonida oil ava MTT hamkorligi bo‘lmasa, bolada komillikni kamol toptirish ahcha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Ammo bolaning hayotida to'liq avtoritar rahbarlikka yo'l qo'ymaslik kerak. Bizga ma’lumki MTTlarda bolalarni tarbiyalashning bir qator usullari mavjud. Ammo zamonaviy jamiyat bu jarayonga yangi, innovatsion yondashuvni talab qiladi. U hozirgi avlod farzandlarining manfaatlari va hayot tamoyillariga asoslanishi kerak. Har bir asrning, har qanday davrning o'ziga xos ta'lim usullari mavjud bo’ladi.
Butun dunyodagi mutaxassislarning fikriga ko'ra, tug‘ilishdan maktabga kirishgacha bo'lgan davr - bu bolaning eng tez jismoniy va aqliy rivojlanishi, uning keyingi hayoti davomida inson uchun zarur bo'lgan jismoniy va aqliy fazilatlarning dastlabki shakllanishi.
Zamonaviy tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, maktabgacha yoshdagi bolalik davrida inson shaxsiyati va psixikasining barcha asosiy parametrlari va xususiyatlari belgilanadi, uning intellektual, hissiy va jismoniy qobiliyatlari, qiziqishlari va imkoniyatlarini yanada rivojlantirish yo'nalishi va sifati ko'p jihatdan belgilanadi. Bu yoshdagi bolaning rivojlanish xususiyatlarini e'tiborsiz qoldirish uning keyingi hayotida, shu jumladan maktabgacha yoshdagi bolalik davridan keyin darhol yuzaga keladigan jiddiy, chuqur muammolarga olib keladi.
Bolalik o'z-o'zidan qimmatli davr bo'lib, unda har bir davr o'ziga xos qadrlidir. Bolalik juda tez rivojlanadi, bolaning xatti-harakatlaridagi barcha o'zgarishlarni kuzatish va uning rivojlanishi uchun o'ziga xos shart-sharoitlarni yaratish uchun vaqt kerak.
Bugun bizdan maktabgacha ta'lim bo'yicha bolaning va uning oilasining o'ziga xos, haqiqiy manfaatlariga yo'naltirilgan maktabgacha ta'limni tashkil etish modelini yaratish talab qilinmoqda. Bunday yondashuvni ba’zan bolaga yo‘naltirilgan ta’lim deb ham atashadi va u har bir bolaning yoshiga mos ravishda rivojlanishiga yo‘naltirilganligi sababli, u har bir yosh uchun o‘ziga xos qonuniyatlar asosida qurilgan rivojlanayotgan ta’lim turini ta’minlaydi.Asosiy e'tibor bolalar bilan ishlashning quyidagi tamoyillariga qaratiladi:
- qat'iy tartibga solinadigan maktab tipidagi ta'limdan voz kechish;
- turli shakllarda bolalarning motor faolligini ta'minlash;
- ta'limni tashkil etishning xilma-xil shakllaridan, shu jumladan turli xil aniq bolalar faoliyatidan foydalanish;
- bevosita ta'lim faoliyatining bolalarning kundalik hayoti, ularning mustaqil faoliyati (o'yin, badiiy, konstruktiv va boshqalar) bilan bog‘liqligini ta'minlash;
- bolalar faoliyatining mazmunini funktsional modellashtiradigan va uning tashabbuskori bo'lgan rivojlanayotgan fan muhitini yaratish;
- bolalarning fikrlash, tasavvur va izlanish faolligini faollashtiradigan usullarni keng qo'llash. Turli yechimlar bilan muammoli, ochiq turdagi vazifalarni o'rganish elementlariga kirish;
- bolaga tengdoshiga e'tibor qaratish, u bilan muloqot qilish va undan (faqat kattalardan emas) o'rganish imkoniyatini berish;
- ta'lim jarayonida etakchi sifatida kattalar va bolalar, bolalar o'rtasidagi muloqotning dialogik shaklini ajratib ko'rsatish, bu bolaning faolligi, tashabbuskorligi rivojlanishini ta'minlaydi, kattalarga hurmat va ishonchni shakllantiradi;
- har bir bolaga qulaylik va muvaffaqiyat hissini ta'minlaydigan bolalar jamiyatini shakllantirish.
Shuni esda tutish kerakki, maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy faoliyat o'yindir. O'yin maktabgacha ta'lim muassasasining o'quv jarayonida bolalar bilan ishlashning mustaqil shakli sifatida va boshqa tashkiliy shakllarda rivojlantirish, ta'lim va tarbiyalashning samarali vositasi va usuli sifatida keng qo'llaniladi.Erkin o'yin (bola uchun bepul, lekin o'qituvchi uchun emas, uni mohirlik bilan tashkil etishi, uni bepul qoldirishi kerak, albatta, hech bo'lmaganda o'rganishning o'yin shakllari kabi muhim ahamiyatga ega. Bu uzoq vaqtdan beri ma'lum bo'lgan kontekstda. Bolalar paydo bo'ladigan va rivojlanadigan erkin o'yin maktabgacha yoshdagi barcha asosiy yutuqlar - bu bolaning tasavvuri va ijodi, uning qoidani qabul qilishi, keyinchalik unga o'zini nazorat qilish imkoniyatini beradi. Bu bolalar o'rtasidagi muloqotni rivojlantiradigan erkin o'yin. va ularga muloqot ko'nikmalarini beradi - muhokama qilish, nizolarni hal qilish va oldini olish, muzokaralar olib borish qobiliyati va boshqalar.
Bugungi kunda maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni tarbiyalash bevosita ta'lim faoliyatida, nozik daqiqalarda, birgalikda va mustaqil faoliyatda amalga oshiriladi. Bunday yondashuv bolaning bog‘chadagi hayotini yanada mazmunli va qiziqarli qilish, ta'lim jarayonini esa samaraliroq qilish imkonini beradi, chunki u o'rganish shakllarini etakchi faoliyat - o'yinga yaqinlashtiradi.
Kunning birinchi va ikkinchi yarmida har kuni barcha yosh guruhlarida bolalarning mustaqil faoliyati tashkil etiladi. Kun davomida uning mazmuni bo'yicha har xil turlari birlashtiriladi (badiiy, motorli, nutq, o'yin, mehnat, tadqiqot va boshqalar) va bu guruhning barcha bolalari ularga asta-sekin jalb qilinadi. Ushbu ish shaklini uyushqoqlik bilan olib borishni ta'minlaydi
Bolalarning maktabgacha ta'limi bir nechta turli sohalarni o'z ichiga oladi. Bir tomondan, bu bolaning bag‘rikeng, o'ziga ishongan va ochiqko'ngil bo'lib o'sishi uchun zarur bo'lgan umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishdir. Boshqa tomondan, bu uni maktabga tayyorlash, asosiy ko'nikmalar va tushunchalarni shakllantirish kerak bo'lgan vaqt.
Jamiyatda sodir bo'layotgan o'zgarishlar bilan bolalarni maktabgacha yoshidanoq tanishtirib borish tamoyillari, bolalarni tarbiyalashga yondashuv ham o'zgarmoqda. Agar ilgari bolalarda aybdorlik tuyg‘usini yuklash, majburlash va taqiqlash bilan to'g‘ri odatlarni singdirish ta'sirlangan bo'lsa, bugungi kun bolalari aslida bunday usullarga javob bermaydilar. Shuning uchun psixologlar va ilg‘or o'qituvchilar maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning asosiy tamoyillarini jamiyatda sodir bo'lgan o'zgarishlarni hisobga olgan holda qayta ko'rib chiqish kerak deb hisoblaydilar. Zamonaviy ta'lim usullarining asosi kattalar va bolalar o'rtasidagi o'zaro hurmat va hamkorlikdir, zaruriy ishonch va munosabatlarning ochiqligi kattalardan katta fidoyilikni talab qiladi, ular ham bolalarni muvaffaqiyatli maktabgacha tarbiyalash uchun o'zlarining stereotiplarini o'zgartirishlari kerak.Bugungi kunda bolalarni tarbiyalashning asosiy tamoyillarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
Tanlash erkinligi, bu bolaga o'ziga xos qobiliyatlarni to'liq ochib berishga imkon beradi. Bu erkinlik kattalar nazoratiga asoslangan bo‘lishi lozim. Bolalarning har tomonlama rivojlanishi va maktabgacha ta'lim olishi uchun xavfsiz muhitda bilim va ko'nikmalarni imkon qadar oson va sodda tarzda egallash imkonini beradigan shart-sharoitlarni yaratish kerak;
Muayyan harakatlarning afzalliklari, kamchiliklari va mumkin bo'lgan oqibatlarini ko'rsatishdan iborat qaror qabul qilishda yordam berish;
Doimiy muloqot, bu nafaqat ota-onalar va bola o'rtasida ishonchli munosabatlarni o'rnatishga imkon beradi, balki to'g‘ri nutqni rivojlantirishga ham hissa qo'shadi;
Har qanday tashabbusni qo'llab-quvvatlash va tashabbusni rag‘batlantirish, bu sizga o'zingizga ishonch va harakatlaringiz uchun mas'uliyatni rivojlantirishga imkon beradi;
Bolaga bo'lgan his-tuyg‘ularini ko'rsatish. Ko'pgina ota-onalar bolaning apriori uni sevishini biladi deb o'ylashadi. Biroq, bu to'g‘ri emas va chaqaloq haqiqatan ham sevilganligini har kuni tasdiqlashi kerak. Sevgi turli yo'llar bilan ifodalanishi mumkin - shirin so'zlar, birga o'tkazgan vaqt va ma'qullash orqali.Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash tamoyillari maktabgacha tarbiyachining ishini belgilaydi va muvaffaqiyatli o'rganish va bolaning zarur bilimlarni to'liq o'zlashtirishi uchun zarurdir. Bolalarni maktabgacha tarbiyalash va o'quv jarayonini tashkil etish jarayonida tarbiyachi va o'qituvchining vazifasi bolalarning umumiy kognitiv faolligini oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishdir.
Bolalarni maktabgacha tarbiyalash va bolaning shaxsiy fazilatlarini shakllantirishning asosiy tamoyillaridan biri uzviylik va uzluksizlikdir. Buning yordamida barcha kerakli ko'nikmalar va bilimlar yoshga qarab bosqichma-bosqich izchillik bilan taqdim etiladi.
Bolalarni tarbiyalash va maktabgacha yoshdagi bola xarakterining o‘ziga xos xususiyatlarini, uning temperamentini, moyilligi va qobiliyatini hisobga olgan holda individual yondashuvga asoslangan bo'lishi kerak. Ta'lim va ta'limga individual yondashuv darslar samaradorligini sezilarli darajada oshiradi va erta yoshda iste'dodlarni to'liqroq ochishga imkon beradi. Bolalarning maktabgacha ta'limiga individual yondashuvi tufayli o'qituvchi bolaning shaxsiy xususiyatlarini to'liq o'rganishi va unga eng muhim ta'sir ko'rsatadigan omillarni aniqlashi mumkin.
Ilmiy ta’lim tamoyili – predmetning tashqi tavsifidan uning ichki tuzilishiga, hodisani bilishdan uning mohiyatiga o‘tishdir. Ushbu talablarni hisobga olgan holda, bolaga uning atrofidagi tashqi dunyoning xilma-xilligi haqida tasavvurga ega bo'lishiga imkon beradigan o'quv materialini qurish kerak.
Bola tarbiyasiga zamonaviy yondashuvda bugungi bolalarning qobiliyatlariga ham alohida e’tibor qaratish zarur bo‘ladi. Ular o'zlarining iste'dodlari va kuchlari bilan maqtanadilar, o‘zlarining imkoniyatlariga ishonishadi. Ular uchun ta'limning qattiq qoliplari va tayyor usullari begona. Shuning uchun, biz avvallari ishlab chiqilgan tamoyillarni buzishingiz va yangilarini o'ylab topishingiz kerak. Ular o‘zlarini avvalgi avlodga qaraganda ko‘proq insonparvar va mazmunli fikrlarini mustaqil ifodalaydilar. Ularning sevimli mashg‘ulotlari ko'proq intellektual ma'noga ega.
Yangi texnologiyalar tufayli bolalar kompyuterda ko'proq vaqt o'tkazishadi.

Bunday bolalarni tarbiyalashda bir qator muammolarga duch kelinadi.

Muammolarning paydo bo'lishiga ko'pincha atrofdagi olam ta'sir qiladi. Bola tushishi zarur bo‘lgan ma'lumotlarning miqdori juda katta. U ba'zilarini qiziqish bilan o'zlashtiradi, lekin ortiqcha bosim, zo‘riqish uning ruhiy salomatligiga ta'sir qiladi.
Biz zamonaviy bolalarni itoatsilikda ayblaymiz. Lekin bu to‘g‘ri emas. Axborot oqimi va turli xil yuklamalar davomida biz ularning qanchalik intizomli, mehribon, bilimdon va aqlli ekanligini sezmaymiz. Butun muammo zamonaviy bolaning yashayotgan va yashashi kerak bo'lgan davrda.
Har bir yosh davrida bolalarni tarbiyalashda muayyan muammolar yuzaga keladi. Shu jihatdan qaraganda, maktabgacha yoshdagi bolalarning xarakterni shakllantirishga ko‘proq e’tibor qaratish zarurligi anglashiladi, lekin ularda ham o'z harakatlarini bajaradigan instinktlar mavjud. Bola ozod bo'lishni xohlaydi. Shuning uchun ota-onalar bilan taqiqlar haqida bahslar. Bu bahslarning sababi kattalar hamma narsani o'z qo'llariga olishni xohlashida, ammo bola erkinlikka erishmoqchiligidir. Shunday qilib, bolalarni tarbiyalashda xushmuomalalik, xotirjamlik va moslashuvchanlikdan qochishga yordam beradigan muammo paydo bo'ladi. Bolaga o'z-o'zidan biror narsa qilishiga ruxsat berilishi mumkin, lekin ayni paytda uni ruxsat etilgan chegaralarga amal qilishiga erishish lozim.Buning uchun esa ota-ona nazorati ko'rinmas bo'lishi, bola o'zini erkin his qilishi kerak. U kattalar bilan iliq va ishonchli munosabatlarga muhtoj. Tanqid va maslahat berishda bolaning g‘ururiga putur etkazmaslik zarur.