Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul
MAVZU: AFGONISTON 1939 - 1960 YILLARDA
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
- Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Xitoy Reja
6 MAVZU: AFGONISTON 1939 - 1960 YILLARDA. REJA: 1. Afgoniston 2-jaxon urushi davrida 2. Urushdan keyingi sosial muammolar 3. Afgonistonning tashki siyosati 4. Uzbekiston Afgoniston munosabatlari
1.Karimov I.A. Xavsizlikka taxdid. 28-32 betlar 2.Yuryev M.F. Noveyshaya istoriya stran Afriki i Azii 3.Rastyannikov V.G. Agrarno'e strukturo' stran Vostoka 157 str.
km.kv. Afgonlar, tojiklar, turklar, uzbsklar, xazarlar va boshkalar yashaydi. Poytaxti Kobul. Afgoniston davlati XUNT- asrning urtalarida tashkil topgan. Kariyib 100 yil Angliya imperialistlari uni buysundirishga urindilar. SSSR yordamida bilan Afgoniston 1923 yil 23 iyulda diplomatik alokalar urnatdi. 1931 yil Uzaro urushmaslik tugrisidagi shartnoma tuzildi. 1939 yil sentabrda Yevropada ikki jaxon urushi boshlangach, Afgoniston xukumati siyesatda uzini betaraf deb e'lon kildi. Nemis va ital'yan armiyalari Afgoniston territoriyasidan antisovet divirsiya markaziga aylantirmokchi bulgan edilar. Xindiston-Afgoniston chegarasida uz kushinlarini kiritmokchilar edilar. Mamlakat shimoliy rayonlari bulish Sovet-Afgoniston chegaralarida Gitler Germaniyasining agentlari faoliyat kursatishda. 1941 yil oktabrda Afgoniston xukumati SSSR va Angliyaga murojaat kilib, ulardan maslaxat suraydi va mamlakat ichidagi nemis va italyan elchisi xisoblanmagan grajdanlarni chikarib yuborishga karor kiladi. Afgoniston urushga ishtirok etmay turib , Jaxon xujalik alokalarini buzganligi tufayli iktisodiyotda ancha kiyinchiliklarga duch keldi. Chet eldan olib kelinayotgan (import) ozik-ovkat maxsulotlari ancha kamayib ketishi narx-navoni oshirib yubordi. Mamlakatning chet el maxsulotlariga extiki orta borib, davlat byudjeti birdan kiskarib ketdi. Kogoz pullar inflyasiyaga uchradi. 1943-44 yillarda yuz bergan kurgokchilik okibatlari va 1944-45 yillar kishining misli kurilmagan sovugi mamlakatda mavjud bulgan ijtimoiy shart sharoitni yanada kiyinlashtirdi. Urush yillarida imperial stik davlatlar Afgonistondagi iktisodiy kiyinchiliklardan foydalanib, uz mavkeini mustaxkamlashga xarakat kildilar. Angliya mustamlakachilar Afgon savdogarlari uchun Angliya mustamlakasi xisoblangan Xindiston bilan savdo-sotik sharoitlarini ogirlashtirdi. Afgoniston butun eksportining yarmiga yakin xisoblangan Korakulni Amerika kompaniyalari uz mustamlakasiga aylantirdi. 1942 yilda Afgoniston Kobulida AKSH uzining diplomatik vakolatxonasini ochish topshirigini oldi. 1946 yilda iste'foga 29 ketayotgan xukumat boshligi Muxammad Xoshim urnini uning ukasi Shoxmaxmud (kirolning amakisi ) egalladi. Mamlakagda yuz berayetgan ichki siyesiy axvoliningogirligi bunga sabab bulgan edi. Ikkinchi jaxon urushi tugagandan keyin xam afgoniston asosiy ichki kuchi bulgan dexkonlarni ekspluatasiya kiluvchi yarim feodal tartibdagi agrar mamlakat bulib kolaverdi. Yerning 4G'3 kismi pomeshchiklarga tegishli bulib, ular uz xujaliklarini ijaraga berib yashardilar. Yirik bukachilik bilan shugullanuvchilar va katta yer egalari bor ediki, ular mamlakatga chet el tovarlarini olib keltiruvchi manba xisoblanadi. Tashki savdo maxalliy yirik kapitalning kobigi bulib koldi. Ularga keng imkoniyat yaratib berilgan edi, Ishlab chikarish darajasi uta past edi. Mamlakatda atiga bir necha korxona bulib, ular xam yengil sanoat korxonasi edi. Asosiy ishlab chikarilayotgan maxsulot xam mayda xunarmandchilik korxonalarida tayyorlanardi. Chet el import oshib borayotgan bir sharoitda xukumat eksportni kuchaytirishga jon jaxdi bilan tirishdi. Urushdan keyingi yillarda imperialistlar, birinchi navbatda Amerika imperialistlari Afgonistonga ekspansiyani kuchaytirdilar. (Ekspansiya-yangi mustamlakalarni bosib olish). AKSH Afgoniston uz pozisiyasini mustaxkamlash maksadida 1946 yilda Amerikaning yirik kompaniyasi xisoblanmish “Morreson Nadson” bilan aloka kilishga undadi. Kompaniya Janub mamlakatlariga irrigasiya tarmoklari va yullar kurishga kumaklashishga maksad kilgan edi. 1949 yilga kadar kompaniya kurilish uchun kushimcha pul ajratmay turdi, Afgoniston AKSH dan karz surashga majbur buldi. 1949-54 yillarda AKSH bergan karz mikdori 39,5 mln dollarni tashkil etdi. Kobuldan chikadigan “Anis” gazetasining yozishicha olingan karz Afgonistonni butunlay AKSH ga karam kilib kuydi. 1951-53 yillardagi AKSH bilan “Texnik xamkorlik” va AKSH kapitalining. Afgonistonga ' keng kirib kelishi mamlakat iktisodiyotini va xujalik xayotini zaiflashtirib yubordi. Urushdan keyingi yillardan Afgoniston keskin iktisodiy kiyinchiliklarga duchor buldi. Bu paytda mamlakatda iktisodiy va sinfiy karama-karshiliklari avj olib ketdi. Axolining 12 mln ini, (ya'ni 90 % ini) dexkonlar tashkari etardi. Kishloklardagi yarim feodal munosabatlar chorakorlar tashlab ketgan yerlarga kayta ishlashga majbur kilishardi. Koramolchilik bilan shugullanuvchi 2 mlndan ziyod kishi kuchmayachi va yarim kuchmanchi xolida yashar edi. Afgonistopdagi dexkon tashkilotlarining chikishlari stixiyali tarada davom etayotgan edi. Afgonistondagi sanoat proletariati juda sanokli edi.Ularning chikishlari xam fakat iktisodiy xarakatga ega edi. Iirik afgon kapitali yirik va urta burjuaviya kulida tuplangan edi. 1947 yildan yoshlarning tashkiloti yashirin ish boshladi.1950-51 yillarda bu tashkilot ularning burjua demokratik xarakteridagi rejalarini tuzib chikdi.1952 yil may oyida bu tashkilot Kobulda demonstrasiya utoshtiradi va unga repressiyalarga karshi bulgan talablar ilgari suriladi. Afrika va Osiyo mamlakatlarining mustamlakachilik zulmidan ozod bulishidek tarixiy vokea Lfgoniston uchun xam Xalkaro maydonda xam ichki 30 iktisodiy xolatga xam ishlab chikarishning ekspluatasiya formasining uzgarishiga sabab buldi. 1953 yilda ogir bir vaziyatda Afgoniston xukumatida almashish yuz berdi va yangi xukumat raxbari Muxammad Dovud (kirolning ammakivachchasi) u ishdab chikarish suratini oshirish bilan davlat iktisodiyetini kutarish prinsinini kulladi.1956 yilda xukumat mamlakatni iktisodiy rivojlantirishning 5 yillik rejasini kabul kildi.Unda asosiy goya mamlakat iktisodiyoti, energetika, ochik-ovkat sanoati, transport, kishlok xujaligi, irrigasiya xamda ta'lim soxasini kengaytirishga karatilgai edi. 1959 yilda ayollarning paranji (chodir) tashlashi, ya'yai etilishiga katta axamiyat kasb etdi.1962 yilda kabul kilingan 2-5 yillik rejadan yirik iktisodiy va madaniy masalalar keng urin egalladi.Muxammad Dovud un yilga yakin davlatni boshkardi. 1963 yildan uning urish premyer ministr etib, Muxammad Yusuf saylandi.Yangi xukumat Muxammad - “Dovud sissatini davom ettirib, bir kancha iktisodiy va siyosiy isloxatlar utkazdi.Masalan: axolining fukarolik xukukini ximoya kiluvchi komissiya tuzildi va yangi konstitusiya loyixasi xamda saylov tugrisidagi konun ustida ish olib bordi. Afgonistonning mustakillik uchun olib borgan kurashi tashki siyosatidagi tinchlisevarlik siyosati bilan belgilanadi.Ikkinchi jaxon urushidan keyingi Afgoniston -]ashki siyosachida betaraflik siyosati asosiy urinni egallaYdi.AKSH va Angliya esa bu davla-shi Osiyodagi ularning agressiv xarbiy siyosiy maksadlariga xizmat kiluvchi tayanchga aylantirmokchi buldilar- Bu borada imperia-tistlar afgon^tar yashaydigan- ayni paytda Pokiston ixtiyorida bulgan Pushtiniston mojorasidan foydalanmokchi buldilar. Pushtiniston inglia mustamlakasi xisoblangan Xindiston ixtiyorida XIX chi asrdan buyen saklanib kelardi.1947 Yilda Pokiston Xindistondan bulingandan sung Pokiston ixtiyoriga utadi. Afgonlar kupchilikni tashkil etgan bu xududni Afgoniston olish uchun xarakat kildi. 1955 yilda Afgoniston - Pokiston munosabatlari keskinlashadi. Pokiston territoriyasi orkali olib utiladigan Afgoniston tovarlarining tranzit narxi kukka chikib ketadi.1955 yilda Afgoniston sovet itfoki bilan tranzit masalasida shartnoma tuzadi. 1955 yil noyabrda Kobulda Pushtiniston va u yerda yashovchi axolining ximoyasi masalasida yigilishi buladi. Pokistonni garb imperialistik mamlakatlari gij-gijlab turadi va Pokistonning xududi deb xisoblaydi. . Natijada 1956 yil martida Pushtinistonni agressiv blok xisoblangan SEATO ga kirishiga kumaklashadilar. 1956-58 yillardagi Afgoniston - Pokistonning muammosi buyicha uchrashuvlar natijasitugaydi.1961 yil Afgoniston va Pokiston urtasidagi uzaro savdo alokalari tugatiladi. 1963 yil mayda Eron Shoxi vositachiligida xar ikkala mamlakat urtasidagi diplomatik savdo iktisodiy alokalari urnatildi. Shunday kilib, Afgoniston Garb mamlakatlari uning ichki ishlariga ayiiksa betarafligiga aralashishini rad etdi. 1946 yildan buyen VMT a'zosi bulib kelayotgan Afgoniston mustamlakachilik siyosatiga karshi yanada keng ish olib bora boshladi Afgoniston xukumati bir necha marta xalklar ozodligi mustamlakachilikka karnti kurash, yadro kurollarini takiklash maksadida bir necha 31 takliflar bilan chikdi.Sovet ittifoki Afgoniston bilan yaxshi kushnichilik, dustona munosabatlarni davom ettiradi. 1946 yilda tuzilgan chegaralar masalasidagi Sovet-Afgon shartnomasi yana kuchga kirib, Amudaryo va panjob suvidan teng foydalanish nazarda tutildi.(avval chegarada ularning janubiy tomonidan xisoblangan edi)1950 yilda Sovet davlati Afgonistonga iktisodiy yordam < kursatib, uning kishlok xuG'kaligini tiklashga kurilish va yengil sanoat soxasini rivojlantirishga katta mablag ajratdi. 1955 yil dekabrda sovet xukumati delegasiyasiiing Afgonistonda bulishi yaxshi kushpichimlik munosabatlarini rivojlantirishda yangiboskinchi boshlab berdi. Sovet xukumati yana iktisodiy-siyosiy madaniy, moliyaviy, texnik va transport soxasida yordamini ayamadi, SSSR 1956 yil bu ishlarni amalga oshirish uchun 100 mln dollar mablag ajratdi, Bu yordam Afgonistonda xech kanaka siyosiy talab kuyib emas, balki Afgonistonning milliy mustakil rivojlanishi uchun kursatilgan edi. 1961 yil Maskvada Afgoniston bilan xamkorlik kilishning ikkinchi 5 yillik rejasi tuzildi. SSSR ning iktisodiy va siyosiy yordam kursatishi Afgonistonning 5 yillik rejalarini bajarishda katta rol uynadi. 1960 yil bopsharida Afgoniston xali agrar mamlakatligicha kolib kelayotgan edi. Yerlarning aksariyati pomeshchiklar kulida tuilangan bulib, Rossiyadagi yuz bergan inkilob Afgonistonda milliy ozodlik xarakatining kuchayshiga olib keldi 1919 yil fevralda Kobul xukumatiga Amir Omonullo keldi. U yosh Afgonlar xarakati katnashchilaridan biri bulib, mamlakatda mustakillikni tiklash va bir kancha burjua isloxatlarn utkazish tarafdori edi. 1919 yil 28 fevralida Afgoniston uzini mustakil davlat deb e'lon kildi. Angliya esa buni rad etib Afgoniston xukumatidan tomonlarning teng xukukligini suradi. Bir vaktning uzidayok mustamlakachilik urushiga tayyorlana boshladi. Afgoniston mustakilligi Rossiya tomonidan kullab kuvvatlanishi natijasida 1919 yil 27 martda Afgoniston davlati suverinetetini Angliya rasman tan oldi. 1919 yil aprelida Amir Omonullo sovet - afgon shartnomasini tuzishni taklif etdi. 1919 yilning may - iyunida Angliya Afgonistonga karshi 3 - boskinchilik urushiga tayyorlana boshladi. Afgonlar inglizlarga karshi jangga Rossiya kushinlari bilan birgalikda kirdilar. Afgon kushinlariga eng katta xarbiy yordamni pushtinstonlik asirlar kusatdi, ular Xind - afgon chegarsida turib ingliz mustamlakachilariga, kolonizatorlariga karshi bosh kutardilar. Zur kurollangan ingliz armiyasi kuchli xarakatdan sarosimaga tushib kelishuv yulini izlay boshladi. 1919 yil avgustida dastlabki sulx shartnomasnni tuzishga majbur buldilar. Unda angliya afgoniston mustakilligini tan oldi. 28 fevral 1921 yil Kabulda RSFSR va Afgoniston urtasida dustlik uzaro xamkorlik shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga asosan Afgonistonga sovet davlati pul va boshka maxsulotlar bilan yordam berdi. Sovet Afgon shartnomasi imzolangandan keyin 1921 yil noyabrida Angliya Afgoniston bilan yakuniy sulx tuzishga kirishdn. Xamda diplomatik alokalarni tikladi. Shundan keyin bir necha mamlakatlar bilan Afgoniston urtasida diplomatik alokalar tiklandi. 1920 yiliklarda yosh afgonlar xukumati bir kancha isloxatlar utkazdi. Bu 32 isloxatlar mamlakatda kapitalistik munosabatlar rivojlanishiga turtki buldi. Markaziy va maxalliy davlat apparatlari mustaxkamlavdi. Mamlakatda konstitusion boshkaruv vujudga keldi. 1923 yilda 1 - Konstitusiya kabul kilindi. Konun xammaning teng xukukligi, uy joy xukuki kabilarni belgilab berdi. Eng asosiysi tenglik, birodarlik konun yuli bilan m ustaxkamlandn. 1921 yilda ishlab chikarish tugrisida konun kabul kilindi. Xukumat savdo aksionerlik jamiyatlari (shirkatlar) shli bilan shutullana boshladi. 1923 yil "Yerga egalik kilish va uni olib - sotish" tugrisida konun kabul kilindi. Konun yerga egalik knlish xukukini berdi. Yer soligi belgilab kuyildi. Reformalar Afgonistonda kapitalizmni rivojlantirishni kuchaytirdi. Reoksionerlar, -xonlar, ingliz mustamlakachilari siyosatini kullab kuvvatlay boshladi. Ular yosh afgonlar xukumati snyosatiga karshi chika boshladilar. 1927 - 28 yillarda amir Omanullo Xindistonga Mif, Turkiya, Eron va Yevropa mamlakatlarsha xamda SSSR ga safar kildi. Kaytib kelgach u isloxatlarni kengaytirish borasida ish olib bordi. 1928 yil kuzida mamlakatda reaksion tuntarish yuz berib ingliz aygokchilari bilan bevosita ish olib borayotgan Bachan Sakao xukumati uchun kurash olib b ordi. Mamlakatdagi mnlliy kuchlar esa unta karshi Muxammad Nodirxon atrofida birlashdalar. Muxammad Nodirxon Omonullo xukumatining xarbiy ministri edi. 1929 yil oktabrida Bachan Sakaoni yenggan Muxammad Nodir xon Afgoniston kiroli deb saylandi. Yangi xukumat ichki siyosatda uz ishini pomehchik va burjuaziyaning faoliyatini kuchaytirishdan boshladi. Markaziy boppsaruv organlarida Nodir shox xukumatn pomehchik va savdogarlar kizikishi bilan ish kurdi. Yangi xukumat konstitusiya bekor kilinganligini e'lon kilib yangi konstitusiya ishlab chikdi. Unga binoan esa absalyut monarxiya tuzildi. Nodir shox xukumati mustakil afgon xukumati SSSR bilan dustona alokada ekanligini bildirdi. SSSR xam Afgoniston mustakilligini tuda kullab kuvvatladi. Ammo imperializm ta'siri bilinib Afgoniston bosmachilari, bandalari SSSRning Urta Osiyo kismiga bostirib kira boshladilar. 1931 yil 24 iyunda SSSR bilan Afgoniston urtasidagi xujum kilmaslik va neytralitet xakidagi shartnoma buzildi. 1933 yil Nodir shox vafitidan keyin taxt uning ugli Muxammad Zoxir shox kuliga utdi. Tatki va ichki siyosatdan deyarli kuzga kurinarli uzgarish yuz bermadi. 1930 yillarda Afgoniston milliy savdo kapitalini markazlashtirishni kuchaytirdi. Iirik aksionerlik shirkatlari mamlakat iktisodiy xayotida yetakchi rol uynadi. Ular asosan ichki bozorda import kilingan ozik ovkat maxsulotlari, tashki savdoda kishlok xujalik ekinlarini eksportda namoyon bula boshladi. Tashki savdoda kuprok ingliz-xind savdo sanoat kapitali urin egallardi. Afgoniston milliy iktisodining rivojlanishi sovet afgon iktisodiy alokalarini kengaytirdi. (Afgoniston milliy iktisodining rivoji bilan.) 1929-33 yillarda yuz bergan jaxon iktisodiy krizisi Afgonistonga uncha kattik ta'sir kilmadi. Urushdan oldingi yillarda Afgonistonda davlat kapitali ishtirokida bir kancha yengil sanoat korxonalari kurildi. Ularning aksariyatiga sobik SSSR yerdam berdi. Urushdan oldingi yillarda imperialistik kuchlar Afgonistonni iktisodiy va siyosiy karam kilishga urindilar. Bu borada Gitler Germaniyasi va Fashistik Italiya asosiy 33 rol uynadi. G^man monopoliyasi uzining iktisodiy adokasini kengaytnrdi. Nemis va ntalyan mutaxassis va maslaxatchilari mamlakat armiyasi va davlat apparatiga uz goyalari bilan sukyalyab kira boshladyalar. Fashist agent (aygokchi) lari Afgonistonga kelib ish olib bora boshladi.
34
Reja: 1. 1946-1949 yillardagi fuqarolar urushi. Xitoy Xalq Respublikasining tashkil topishi. 2. Yangi kuchlarning xokimiyatga kelishi. 3. Xitoy-Uzbekiston munosabatlari.
1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 3. Kreder A.A. Noveyshaya istoriya. XX-vek. -M., izd. G`Tsentr gumanitarnogo obrazovaniyaG`, 1997. 4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa i SShA posle vtoroy mirovoy voyni (1945-1995 gg.) Ucheb. pos. dlya studentov RUz. -T., 1999. 5. Xidoyatov G.A. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period. Chast`-II. (1945-1999 gg.). Ucheb. dlya uchashixsya XI-klassov srednix shkol, akadem. kolledjey i litseev. -T., G`SharkG` 2000. 6. Noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki XX-vek. (1945-2000 gg.), chast`-2,3. Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. M.F.Yur`eva. -M., G`NaukaG`, 1979. 8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 1987.
10. Noveyshaya istoriya Kitaya (1917-1970 gg.). -M., G`NaukaG`, 1972. 11. Kitayskaya Narodnaya Respublika: politika, ekonomika, kul`tura. -M., G`NaukaG`, 1990. 12. Entsiklopediya novogo Kitaya. -M., G`ProgressG`, 1989. 13. KNR na putyax reform. -M., G`NaukaG`, 1989. (perevod s kitayskogo). 14. Kitay posle G`kul`turnoy revolyutsiiG`. -M., G`NaukaG`, 1979. 15. Ekonomika KNR v 80-godi. -M., G`NaukaG`, 1991. 16. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005.
1. 1946-1949 yillardagi fuqarolar urushi. Ikkinchi jahon urushi tugashi arafasida Xitoyda amalda 3 ta hokimyat bor edi. Bular: Xitoydagi Yaponiya ma`muriyati, mamlakat shimoliy va shimoliy-sharkda qaror topgan Xitoy Komunistik partiyasi (XKR) boshchiligidagi hokimyat, 4 mamlakat janubiy- garbdagi Chan Kayshi hukumati (Gomindan hukumati). Yaponiya tor-mor etilgach, uning Xitoydagi ma`muriyati ham quladi. 1946-yiling ezida Gomindan armiyasi XKR armiyasi egallab turgan hududga hujum qildi. Shu tariqa fuqarolar urushi boshlandi. Bu urush 1946-yilning kuzigacha davom etdi. Nihoyat, urushda Gomindan armiyasi engildi. Uning qolgan qismi Chan-Kayshi boshchiligida Tayvan` orolida (AQSh panohida) joylashib oldi.
35 Xitoy Xalq Respublikasining tashkil topishi. XKR hokimiyatni twla egallagach, 1946-yilning 1-oktyabrida Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) tashkil etildi. XKR mamlakatida sotsializm qurilishini e`lon qildi. 1950-yil 30-iyundagi qonun asosida islohot natijasida katta er egaligi tugatildi. Dehqonlarga 47 mln.ga er bulib berildi. 1950-yilda Tibet bosib olindi. Dalaylama Hindistonga qochti. 1956-yilgacha qishlok xwjaligi shirkatlari tuzildi. Bir vaqtning uzida mamlakatni industrlashtirish ham boshlandi. Bu borada SSSR XXR da katta erdam kursatdi. Uning erdami bilan 250 dan ortiq yirik sanoat korxonalari qurildi. XXR da ham xalq xwjaligi, SSSR da bulgani kabi, besh yillik rejalar asosida rivojlana boshladi. 1953-1957-yillarda birinchi besh yillik rejani bajarish uchun kurash bordi. Bu reja muvaffaqiyatli yakunlandi. Bu muvaffaqiyat XKR rahbariyatini ruxlantirip yubordi. Barcha komunistik partiyalarga xos bulgan xomxorlik XKR rahbariyatini (Mao Tsedun boshchiligidagi) ham chetlab utmadi. 1958-yilda XKR G`Katta sakrashG` deb atalgan (1958-1962) yangi bosh yulni tasdiqladi. Uning mazmuni iqtisodiy taraqqietni jaddalashtirish, katta sakrashni amalga oshirish va komunistik jamiyat kurishdan iborat edi. G`Insonietning baxtli kelajagiG`, deb e`lon qilingan komunizmni qurishning asosiy vositasi haq twlanmaydigan mehnat bulishi zarur edi. Bu narsa G`uch yillik qattiq mehnat-un ming yillik baxt saodatG` shiori utish kerak edi. Qishloq xwjaligi shirkatlari urniga urtacha 20 ming Dehqonni birlashtirgan xalq kommunalari tuzildi. Unda hamma narsa umumiylashtirildi. Mahsulot hammaga baravar taksimlash tamoyili joriy etildi. Sanoat 6,5 barabar, qishloq xwjaligi 2,5 baravar oshishi muljallandi. Dehqon mehnati qattiq tartibga buysindirildi. Ular ishga saf tortgan holda borar edi. Biroq tez orada G`Katta sakrashG` barbod buldi. qishloq xwjaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi kamayadi. Hatto, ayrim hududlarda ocharchilik ham boshlandi. Sanoat ishlab chiqarish ham pasaydi. Shu tariqa iqtisodiy inqiroz yuz berdi. Oqibatda Mao Tsedun si§satiga qarshi muxalifat vujudga keldi. U Mao Tszedun siesatini qattiq tanqid qila boshladi. Unga javoban Mao Tszedun qatog`an siesatini qulladi. Bu siesat Xitoy tarixiga, G`Buyuk proletar madaniy inqilobiG` bilan kirgan. 1966-yildan boshlangan va 1976-yilgachaga davom etgan G`Madaniy inqilobG`, yuq qilishni anglatar edi. Buning oqibatida kuplab partiya, davlat va harbiy kadrlar qatog`an qilindi. Xitoy chuqur iqtisodiy va si§siy inqirozni boshdan kechira boshladi G`XunveybinG`lardan 100 mln ga yaqin kishi jabr kurdi. Mamlakat 500 mlrd yuan zarar kurdi. 2. Yangi kuchlarning xokimiyatga kelishi. 1976-yil sentyabrda Mao Tszedun vafot etdi. Bu xodisa Xitoyda hokimiyat uchun kurashni avj oldirdi. Partiya rahbarligiga Xua Go-fen keldi. Turtlar tudasi (bunga Maoning xotini Tszyan Sin ham kirardi) G`Ishlab chiqarishga juda katta zarar keltirganlikdaG` ayblanib qamoqga olindi. Oxir oqibatda hokimiyat tepasiga G`pragmatiklarG` deb atalgan guruh keldi. Bu guruhga G`madaniy inqilob G`yillarga qatog`an qilingan Den Syaopin rahbarlik qilar edi. (Den Syaopin 1997-yilda 92 eshida vafot etdi) XKR Yangi rahbariyati Mao Tszedun yulini Kato deb e`lon qildi. G`Katta sakrashG` va iqtisodietning Tula davlat nazoratiga olinganligi mamlakat va xalqga ulkan kulfat keltirganligi tan olindi va ular qorolandi. 36 1978-yildan pragmatiklar aralash iqtisodietni eqlab chiqdi. Davlat rahbarligida bozor iqtisodietiga utish yuli tanlandi. Bu tarixda G`iqtisodiy va siesiy haetni modernizatsiya qilishG` nomi bilan kirdi. Chet el sarmoyasinining mamlakat iqtisodietiga joylashtirilishi uchun qulay sharoit yaratdi. Qishloqda xalq kommunalari tarqatib yuborildi. Shu yul bilan aholini oziq-ovqat mahsulatlari bilan taminlash vazifasi hal etildi. Sanoatda ham chuqur islohotlar utkazildi. Chunonchi, davlat korxonalari xwjalik hisobi asosida ishlaydigan buldi. Kichik wrta tadbirkorlikka keng yul ochildi. Ayni paytda sanoatning mayshiy tovar ishlab chiqaruvchi sohalarini rivojlantirishga katta etibor berildi. Yangi si§sat uz samarasini bermay qolmadi. 80-yillar oxiriga kelib Xitoy kumir, televizor, shoyi gazlama, tsement ishlap chiqarish buyicha duneda birinchi uringa chiqti. Mamlakat oziq-ovqat mahsulatlari bilan wzini wzi taminlaydigan buldi. Bular, wz navbatida, aholi turmush darajasining oshishiga olib keldi. 90-yillarda mamlakatda pulat, rangli metallar eritish, tsement, mineral ugit ishlab chiqarish, kup tarmoqli mashina sozlik rivojlandi. Twqimachilik sanoati mahsulotlari jahon bazorini egalladi. An`anaviy xunarmandchilik: ipakdan, suyakdan badiiy buyimlar yashash, chinni mahsulotlar mashhur buldi. Dengiz mahsulotlari, dorivor usimliklar, egach mahsulotlarini ishlab chiqarish kupaydi. Ishlab chiqarishda samaradorlik oshdi. 1992-yildan boshlab Xitoyda iqtisodiy islohatning yangi bosqichi boshlandi. Bu bosqich-islohatni jadallashtirish va chukurlashtirish, iqtisodiy siesatni mafkuradan holi qilish va rejali boshqaruvdan bozor iqtisodietiga izchillik bilan utish bosqichi deb nom oldi. Bu bosqich ayni paytda iqtisodietda davlat mulki hissasini kamayib borishini ham uz ichiga oldi. Amalda shunday bulmoqda ham. Xitoyda amaliy islohot olib borilgan keyingi 25-yil davomida olamshumul muvaffakiyatlar qulga kiritildi. 1998-yilda ichki ishlab chiqarishning umumiy qiymati 1978-yildagidan 5,4 hissa ortiq buldi. Xitoyda ishlab chiqarish qoldiqlarini qayta ishlash yulga quyildi. Xitoy har yili rivojlangan davlatlardan ishlab chiqarish qoldiqlarini sotib olib, qayta ishlaydi va miliardlab foyda oladi. Xitoy har yili AQSh dan 14 mlrd dollarda chiqindi sotib oladi. Hatto 1998-yilda Osieda pul masalasi inqirozi hamda tarixda kam uchraydigan swv toshqiniga duch kelganda ham Xitoyda ishlab chiqarishning umumiy qiymati 1997-yildagidan w,h foizga oshti. Bu davrda qator sanoat va qishloq xwjaligi mahsulatlari ishlab chiqarish miqdori, masalan gurich, paxta, gusht, oq-moy, kumir, pulat, gazlama, televizor ishlab chiqarish buyicha Xitoy birinchi wringa chiqdi. Davlat tashki pul muoamalasi zahirasi 45 mlrd dollarga etdi. Xitoy oldingi iqtisodiy qaloq xolatdan Amerika, Yaponiya Germaniya, Frantsiya, Angliya va Italiyadan keyin ettinchi uringa chiqdi. Xitoyning iqtisodiy taraqqietiga ta`sir kursataetgan eng muhim sabablardan biri davlatning tug`ri iqtisodiy siesati va bu iqtisodiy islohot mobaynida tuzilgan iqtisodiy qonunlardir. Xitoy iqtisodiy islohot davomida bozor xwjaligini yulga quygan davlatlarning tartiblarini ijodiy uzlashtirib, utgan yillar davomida iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan kuplab qonun, nizom, qoyda va qarorlarni qabul 37 qildi va ularni yangidan vujudga kelgan iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar xarakteriga moslashtirib, vaqti-vaqti bilan tuzatib bordi. Bu, qonunlar islohot natiyjalarini himoyalash va mustahkamlashni, bozor munosabatlariga oson utish va uning mu`tadil rivojlanishini kafolatlagan. 90-yillardan belgilangan G`Sotsialistik bozor xwjaligiga utishG`ning mazmuni shuki, qishloq xwjaligini tartibga solish, erni ayrim xonadonlarning yakka xwjalik yuritishga asoslangan oylaviy pudrat dep atalgan usulda ishlash dehqonlarning tomorqa uchastkalarini kengaytirish, erdamchi xunarmandchilikni rivojlantirish, ortiqcha mahsulotni bozorda dehqonning uzi sotish imkoniyatini kuzda tutadi. Shaxarlarda G`direktiva asosida rejalashitiradigan soxani qisqartirishG` sanoat korxonalarini G`mustaqil xwjalik tashkilotlarigaG` aylantirish, tovar mahsulotlarini rivojlantirish G`narx-navo davlat yuli bilan bir xil belgilap quyiladigan sohani taroytirishG` chog`roq xususiy va jamoa korxonalari, kasbchilik ustaxonalari faoliatining, asosan xizmat kursatish va savdo-sotiq xususiy korxona egaligini rivojlantirish, mamlakat iqtisodiga chet el sarmayasini jalb qilish xwjalik tizimi islohotning bosh buguni buldi. XXR rahbariyatining suzlariga qaraganda, mamlakatdagi sotsialistik asosda bozor iqtisodiga utkazish kuyidagi bosqichda amalga oshirilmoqda: 2000 yilgacha sanoat va qishloq xwjaligining yalpi mahsulotin barobar kupayib, xalq turmishi urtacha ma`murchiligiga erishildi. Navbattagi bosqich 2001 yilgacha (XKKRning 100 yilligi) Xitoyning urtacha rivojlangan mamlakat darajasiga kutarish. 2049-yilgacha Xitoyni yuksak darajada rivojlangan zamonaviy davlatga aylantirish vazifasi quyilgan. Xitoyda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan qonunlar ikkiga: fuqorolik qonunlari va iqtisodiy qonunlariga bulinadi. Ular bozor sub`ektlarini, yan`i
korxonalarning vujudga
kelishi ularni
boshqarish ishlarini zamonaviylashtirish va faolligini ishga solishni, uzgartirishni, bekor qilinishi, qonunni buzuvchilarning javobgarligini wz ichiga oladi. Shuningdek bozor tartibini muhim ishlab turish, bozorning rolidan tuliq foydalanish, monopoliya va noqonuniy raqobatni cheklash, mahsulot sifatiga kafolat berish ist`emolchilarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, patent va tovar markazini berish, turli shartnomalar tuzish, ijaraga berish, aktsiya savdosi bilan shug`ullanish, chek xujjatlarini tartibga solish uy-joy, tijorat hamda bularni buzuvchilarni qanday jazolash haqida maxsus qonunlar mavjud bwlib, ularning bajarilishi qattiq nazorat qilinadi. Korruptsiya va poraxurlik eng og`ir jinoyat xisoblanadi. 2004 yilda yuzlab kishilar paroxurlik uchun otishga hukum qilindi. Ayni paytda bozor boyliklarini joylashtirishda makro jixatdan nazorat kilish, davlatning umumiy manfaati va kelajagini, xalq xwjaligining uzliksiz, muhim tugri yuldan rivojlanib borishini kafolatlash, ijtimoiy taraqqiet va xalq xwjaligi rejasini tuzish tug`ri statistika qilish, sog`liqni tartibga solish, bahoni belgilash va nazorat qilish masalalari aniq tartibga solingan. Ijtimoiy kafolat ham qonun orqali ximoyalangan, raqobat jaraenida xavf-xatar yuzaga kelsa, davlat bu ishga aralashadi. 38 Urushdan keyin Xitoy Sovet davlati bilan yakin munosobotda buldi. 1950- 1960 yy. Sovet davlati 250-dan ortiq korxona kurishda kumaklashdi. 11000-dan ortiq sovet mutaxassislari ishladi. Lekin 60-yillardan Xitoy-Sovet munosabatlari buzildi. 1962 yili Gimalaydagi chegara masalasi Hindiston bilan Xitoy ortasida qurolli mojara kelib chiqdi. 60 yillarda Xitoy V`etnamga iqtisodiy va xarbiy erdam kursatdi. 70-yillardan Xitoy AQSh bilan munosabatlarni yaxshiladi. 1971-yilda AQSh Prezidentining Milliy xafsizlik buyicha erdamchisi G.Kissenjer Xitoyni sovet davlatiga qarshi quyishga katta erdam qildi.
1972-yili AQSh Prezidenti A.Nikson Xitoyga rasmiy tashrif buyurdi. 1979-yilda Xitoy bilan AQSh ortasida diplomatik munosabatlar urnatildi. 1979- yilda V`etnam Kambojadagi xitoyparast G`qizil kxmerlarG` hukumatini ag`darib tashlagandan keyin Xitoy Vetnamga qarshi harakat uyushtirdi. Mao Tszedun vafotidan keyin sovet-xitoy munosabatlarida biroz iliklik paydo buldi. M.Gorbachovning 1989-yildagi Xitoyga rasmiy safaridan keyingina covet-xitoy munosabatlari yaxshilandi.
1997-yili Buyuk Britaniya Xitoyga Gonkonkni kaytarib berdi. XX asr oxriga kelib Xitoy dunening barcha davlatlari bilan yaxshi munosabatlar urnatdi. Bu narsa jahonda Xitoy obrusi oshishiga ta`sir kursatdi. 3. Xitoy-Uzbekiston munosabatlari. 1992-yil martda Uzbekiston Prizidenti I.A.Karimovning Xitoyga rasmiy safari buldi. Bu safar davomida 16-ta hujjat imzolandi. XXR raysi Li Shankun Xalq majlislari uyda Uzbekiston delegattsiyasi qabul qilish marosimida: G`Xitoy bilan Uzbekiston rahbarlari ikki tomonlama munosabatlarning kwpgina masalalarini hal etishlari mumkin. Chunki bundan avval ham ikkala mamlakat urtasida yaxshi munosabatlar urnatilgan ediG`, deb ikki mamlakat urtasida hamkorlikka katta baho berdi. Tashrif davomida siesiy, iqtsodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy soxalarda qator bitimlar, jumladan, axborot ayirboshlash, radio-televedenie, banklar transport aloqa sarmoyalarini rahbatlantirish hamjixatlik tovarlar etkazib berish va davlat kredit sog`lig`ni sag`lash, ta`lim hamda sport masalalari buyicha tuzilgan shartnomalar va bitimlar ikki mamlakat urtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga kutardi. 1992-1993-yillarda Xitoy tamoni
ajratgan kredit
hisobidan respublikamizda minglab tonna guruch 15000 tonna choy keltirdi.Uzbekiston Xitoyga G`II-76 G`samoletlarini etkazib bermokda. 1994-yilda Uzbekiston xududida 78 uzbek-xitoy qwshma korxonasida faoliyat kursatdi.Jumladan Urganch Ipak ishlab chiqarish birlashmasida G`SujuG` firmasi bilan birgalika velyur, pamparxot kabi materiallar ishlab chiqaradigan korxona kurildi.Toshkentdagi 59- maktab xitoy tilini urganishga iqtisoslashtirilgan litseyga aylantirildi. 1999-yil aprelda XXR Davlat kengashi rahbari Li Pen Uzbekistonga rasmiy tashrif buyirib keldi va qator bitimlar imzolandi. Jizzaxda Xitoyning G`NunkelG` firmasi bilan birgalikda eg`och tolali plita ishlab chiqarish yulga quyildi. XX asr 90-yillarning oxirlari-XXI asr boshlarida Uzbekiston Prezidenti Xitoyga bir necha bor rasmiy vizit bilan bordi, bu tashriflar ikki mamlakat urtasidagi hamkorlik va dustlik aloqalarini rivojlantirishda muhim rol` uynadi. 2005-yil baxorida XXR hukumati raysi Xu Tszintao boshlik Xitoy delegatsiyasi Uzbekistonda buldi. Xafsizlik masalasi va xalqaro terrorizmda qarshi
39 kurashda hamkorlik buyicha fikr almashildi. Uzbekiston Prezidentining 2005-yil mayidagi Xitoyga rasmiy tashrifi natijasida kator bitimlar imzolanib, Xitoy Uzbekistonga 1,5 mlrd dollaro miqdorida kredit ajratadigan buldi. Ushbu mablag` xalq xwjaligini rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega. Demak Xitoy bilan Uzbekiston urtasida iqtisodiy madaniy va ilmiy texnikaviy aloqolar tez rivojlanib bormoqda. Shunday qilib Xitoy Xalq Respublikasi XX asrning ikkinchi yarmida murakkab yulni bosib utdi. Totalitar sotsializm yul maqul emasligini uning xalq extiejlarini qondiralmosligini isbot qildi. Xitoy sotsialistik rahbarlikga uzgartirishlar kiritib, uni bozor iqtisodiga moslashtirgan va katta yutuklarni kulga kiritgan yagona mamlakatdir. Bunga u kommunistik mafkura yakka xokimligini tugatib iqtisodni si§satdan ustun kuyganligi tufayli erishdi. Mamlakatda chet el investitsiyasi kiritilishiga yul berib xusuiylashtirish keng yulga kuyildi, shu sababli xususiy xwjaliklar roli oshdi. Agar 1980-yilda davlat sektorida sanoat mahsulotlarining 80 foizini ishlab chiqargan bulsa, bu kursatkich 90-yillarda 50 foizni tashkil etdi. 1990-yillardan G`sotsialistik bozor xwjaligiG`ga utish va XXI asrda Xitoyni rivojlan davlatga aylantirish boshlandi. Bugungi Xitoy-iqtisodiy gurkirab rivojlanayatgan davlatdir. Bugungi Xitoy yakkapartiyaviylik va totalitar tartib saqlangan holda bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirilayatgan davlatdir. Bugungi Xitoy - BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a`zosi bulgan qudratli yadro quroliga ega davlatlardan biridir.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling