Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Arab davlatlari. Reja
73
Tropik va Janubiy Afrika davlatlari Reja: 1. Milliy ozodlik kurashi va uning oqibatlari 2. Aparteid tartibiga qarshi qurash 3. Mustaqillikni mustahkamlash ywlidagi muammolar. Àdabietlar 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 3. Kreder A.A. Noveyshaya istoriya. XX-vek. -M., izd. G`Tsentr gumanitarnogo obrazovaniyaG`, 1997. 4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa i SShA posle vtoroy mirovoy voyni (1945-1995 gg.) Ucheb. pos. dlya studentov RUz. -T., 1999. 5. Xidoyatov G.A. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period. Chast`-II. (1945-1999 gg.). Ucheb. dlya uchashixsya XI-klassov srednix shkol, akadem. kolledjey i litseev. -T., G`SharkG` 2000. 6. Noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki XX-vek. (1945-2000 gg.), chast`-2,3. Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. M.F.Yur`eva. -M., G`NaukaG`, 1979. 8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 1987. 12. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005.
1. Milliy ozodlik kurashi va uning o=ibatlari. Ikkinshi jashon urushidan sing mustamlaka sirtmo\i azob-u=ubatlarini tortib kelayotgan xal=larning milliy- ozodlik kurashi yanada kuchaydi. Bu shodisa Afrika xal=lariga sham talu=li edi. Xish, =anday omillar mustamlaka sirtmo\ida yashayotgan xal=lar milliy- ozodlik kurashining kishayishiga sabab bildi? Bular: - ikkinchi jashon urishida Germaniya, Italiya va Yaponiyaning ma\lubiyatga ushraganligi; -asosiy mustamlakachi davlatlar- Buyuk Britaniya va Fransiyaning zaiflashiganligi; -mustamlaka xal=lar milliy ongining isishi; -A+Sh va SSSR ning iz siyosiy ma=sadlari yilida dunyoda mustamlakachi imperiallar sa=lanib =olishiga =arshi chi==anligi. Ti\ri, Afrikada mustamlakachilik tizimining barsham topishi jarayoni Osiyodagiga nisbatan sekin borgan. Bu Afrika davlatlari =olo=ligining, miliy- ozodlik kurashiga rashbarlik =iluvchi ijtimoiy kushlarning (milliy burjuaziya va milliy ziyolilar) zaifiga o=ibati edi. Dastlab Shimoliy Afrika davlatlari =atti= =onli kurash shisobiga 74 musta=illikka erishdilar (Bu sha=da Arab davlatlari mavzusida ma`lumot oldingiz). 1960-yil Afrika tarixida «Afrika yili» nomi bilan kirdi. Shu yili bir yola 17 davlat musta=illikka erishdi. Buyuk Britaniya va Frantsiya mustamlaka imperiyalari parchalanib borayotgan bir sharoyatgda Belgiya Kongo musta=illinii tan olishga majbur bildi.
Afrikaning ayrim mamlakatlarida musta=illikka erishish nisbatan tinsh yil bilan (asholining ommoviy nammoyishlari; fu=arolik biysunmasligi) amalga oshdi. Mustamlakachilik metropoliyadan kichib kelib joylashgan bir gurush o= tanlilar jamoasiga tayangan joylarda esa o\ir =urolli kurash olib borish yili bilan musta=illikka erishildi. 60-yillar oxirga kelib ingliz, frantsuz, belgiya mustamlakachi imperialari parchalandi. Fa=at bir imperiya – Portugaliya imperiyasi yaashashda davom etdi. Portugaliyaning Afrikadagi mustamlakalari (Mozambik, Angola, Gvineya- Bissau) uning dengizorti shududlari deb e`lon =ilingan edi Bu «dengizorti shududlar» asholisining milliy-ozodlik kurashi 1974-yilgacha davom etdi va u\alaba bilan yakunlandi. Portugaliya iz mustamlakalarining musta=illi\ini tan olishga majbur bildi. Kongo (Zair), Gveniya, Angola, Mozambik, Namibiya tropik Afrikada yirik davlatlar shisoblanadi. 1980-yilda Yana bir musta=il Afrika davlati-Zimbabve davlat vijudga keldi. Bu davlatning vujudga kelish juda o\ir kechdi. Gap shundaki, Rodeziyada (Buyuk Britaniya mustamlaksi) kam sonli, biro= uyushgan o= tanlilar 8am yashardi. Ular 1965-yilda Rodeziyani musta=il deb e`lon =ildilar. Birpo= uni Buyuk Britanriya sham BMT sham olmadi. Mashalliy afrikaliklar esa ozodlik uchun =urolli kurash boshladilar. Yaakkalanib =olgan o= tanlilar 1979-yilda muzokara boshlashga majbur bildilar. Uning o=ibatiga musta=il, yangi Zimbabve davlati tashkil etilganligi e`lon =ilindi. Afrikadagi oxirgi mustamlaka Janubi-/arbiy Afrika edi. Birinchi jashon urishiga =adar bu shudud Germaniya mustamlakasi bilgan. Urushdan sing Millatlar Ligasi uni bosh=arish shududini Janubiy Afrika Respublikasiga (JAR) berdi. JAR dastlab bu shududini iziga =ishib olishga urindi. Buning uddasidan chi=a olmagash, u erda oz sonli o= tanlilar shukumatini tuzishga sharakat =ildi. Bunda javoban mashalliy asholi 1966-yilda =urolli kurash boshlashga majbur bildi. BMT 1973-yilda JAR ni Janubi- /arbiy bosh=arish shududidan mashrum etdi. Mashalliy asholining milliy-ozodlik kurash 1989-yilda \alaba bilan yakunlandi. Shu yil Janubi - /arbiy Afrika Namibiya nomi bilan musta=il davlat deb e`lon =ilindi. Shu dari=a mustamlaka Afrika xal=lari milliy-ozodlik kurash \alaba bilan yakunlandi. Bir va=tlar deyarli butunlay mustamlakaga aylantirilgan Afrikadav 52 ta musta=il davlat vujudga keldi. 2. Aparteid tartibiga =arshi =urash. Janubiy Afrika Respublikasida 1948- yilda itkazilgan parlament saylovida Afrika erlarining (o= tanli asholi) millatchi partiyasi \alaba =ozondi. Bu partiya rashbari D,Malan boshchiligida tuzulgan shukumat aparteid siyosatini amalga oshirishini e`lon =ildi. Bu davlatning tub
75 asholisi bilgan negrlarga, bu erga kelib =olgan shindlarga nisbatan =ollangan ir=Iy kamsitish, ularni o= tanlilardan ajratib =iyish; ularni asosiy fu=arolik shududlaridan mashrum etish shamda izlari uchun ajratilgan aloshida joylarda yashashga majbur etish siyosoti edi. Mamlakat maydonining 87 foizi o= tanlilar uchun, ati\i 13 foizi afrikaliklar uchun biriktirib =oyildi. Bundan ma=sad- afrikaliklarning mustashkam aparteid tartiblarini yo=atish ma=sadida birlashishga yil =oymaslik edi. JAR shukmron doiralari aparteid siyosatinni tobora kuchaytirdilar. 1984 yilda uch palatali parlament (o=lar, va shindlar uchun aloshida-aloshida) tuzildi. Biro= afrikaliklar ir=chilar rejimi izlariga ta=Dim etgan ta=dirga tan berganlari yi=. Ular XX asrning eng jirkanch shodisalaridan biri-aparteit siyosatning =arshi =urolli kurash olib bordilar. Bu kurashga Afrika Milliy Kongressi (AMK) rashbarlik =ildi. AMK ma=sadi- Janubiy Afrikada ir=idan =at`i nazar barcha fu=aro =onun oldida teng bilishini taminlaydigan demakratik davlat barpo etish edi. Bu partiyaga XX asrning buyuk siyosat va davlat arboblaridan biri N.Mandela rashbarlik =ildi. Afrika xal=ning bu kurashi xal=aro tara==iyparvar kuchlar tomonidan =illab-=uvvatlandi. Shukumat tub asholining iz sha=-shu=u=i yiilidagin kurashiga =arshi shaf=atsiz kurash olib bordi. Biro= afrikaliklar kurashini tixtatib bilmadi. 1989-yilda JAR prezidentligiga F. Klerk saylandi. U davr realligini shisobga olib siyosat yurituvchi arbob edi. F. Klerk agar aparteid siyosati bekor =ilinmasa, u oxir-o=ibatda o= tanlilarni tila shalokatga olib kelishi mumkinligini anglab etdi va 1990-yilda AMK faoliyatini ta=i=lashni bekor =ilish ti\risidagi =onun =abul =ilindi. Uning rashbari N. Mandela 1991-yilda umrbod =amo= jazosidan ozod etildi. (U 27 yildan beri =amo=da edi) Mamlakatlarda sharbiy sholat bekor =ilindi. Barcha fu=oralarning, ir=larning tengligi elon =ilindi. 1993 yilda barsa ir= vakillarining tengligi asosida umumiy parlament saylovi itkazilishi ti\risida bitim imzolandi. Ayni paytda o= tanlilar shu=u=i sham kafolatlanadigan bildi. Saylov 1994-yilning 26-aprel`da itkazildi va unda AMK tila \alaba =azondi. N.Mandela JARning birinchi =ora tanli Prezidenti etib saylandi. Shu tari=a eng jirkanch illat-aparteining tila barsham topishiga asos yaratildi. Afrika =itsida mustashkam tinchlik yilidagi buyuk xizmatlari uchun shar ikki arbob-N. Mandela va F.Kleklar 1993-yilda Tinchlik uchun xal=aro Nobel mukofotiga sazovor bildilar. 1999-yildagi saylovlarda N, Mandelaning safdoshi Tabo Mbeku Rrezidentlik lovozimini egalladi. 3. Musta=illikni mustashkamlash yilidagi muammolar. Afrika =itasi davlatlarning i=disodiy tara==iyot darajasi bir xil emas. Chunonchi, tropik Afrika Shimoliy va Janubiy Afrikadan keskin far= =iladi. Tropik Afrika davlatlari =it`aning eng =olo= davlatlaridir. Dunyo asholisining 10 foizining tashkil etuvchi Afrika =it`asida dunyo sanoat 76 mashsulotining ati\i 1 foizi ishlab chi=ariladi, xolos. Bu erdagi yana bir eng katta muammo-asholini ozi=-ov=at bilan ta`minlash muammosidir. Bugungi kunda Afrikada =it`a asholisining deyarli 50 foizi =ashsho=likda yashamo=da. Ozi= -ov=at ishlab chi=arish asholi asholi isishiga nisbatan tobora or=ada =olib bormo=da. Yana bir jiddiy muammo, etnik =il\inlar, mojarolar muammosidir. Afrika davlatlarida shayotida Uru\-=abilachilik shayot tarzi kuchliligicha =olmo=da. Bir xal= turli davlatlar shududida yashamo=da. Masalan, 20 mln. dan orti= fulbe ataluvchi xal= bosh=a xal=Larga nisbatan kipchilikni tashkil etmaydigan =ilib turli davlatlarga bilib yuborilgan. Etnik nizolar davlatlar yaxlitli\ini katta xavf ostiga =oymo=da. Yana bir katta muammo-bu davlatlararo nizolar, sharbiy ti\nashuvlar muammosi. Mustamlakachilar davlatlar chegaralarini atayin shunday belgilaganlarki, bu bora-bora davlatlararo nizolar manbayiga aylandi. Shozircha Afrika shomkorligi Tashkiloti ti=nashuvlar ildizlari bartaraf etishga muvaffa= bila olgani yi=. Jiddiy muammolardan yana biri – tash=i =arz. Chunki tash=i =arz yildan yilga ortib bormo=da.
77
Reja: 1. Yaqin Sharq muammosi. 2. Arab-Isroil munosabatlarining keyingi ahvoli. 3. Kemp-Devid bitimi va uning oqibotlari. 4. Arab davlatlari (Iroq, Saudiya Arabistoni, Suriya, Misr, Jazoir, Marokash, Tunis, Liviya).
1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 3. Kreder A.A. Noveyshaya istoriya. XX-vek. -M., izd. G`Tsentr gumanitarnogo obrazovaniyaG`, 1997. 4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa i SShA posle vtoroy mirovoy voyni (1945-1995 gg.) Ucheb. pos. dlya studentov RUz. -T., 1999. 5. Xidoyatov G.A. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period. Chast`-II. (1945-1999 gg.). Ucheb. dlya uchashixsya XI-klassov srednix shkol, akadem. kolledjey i litseev. -T., G`SharkG` 2000. 6. Noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki XX-vek. (1945-2000 gg.), chast`-2,3. Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 7. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 8. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 1987.
9. Arabskaya Respublika Egipet. Spravochnik. -M., 1990. 10. Noveyshaya istoriya arabskix stran Azii. -M., G`NaukaG`, 1988. 11. Istoriya i ekonomika stran Arabskogo Vostoka i Severnoy Afriki. -M., 1978. 12. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005. Ikkinchi jashon urushidan keyin Arab xal=lari milliy-ozodlik kurashi yanada kuchaydi. =ator davlatlarda (Misr, Iro=, Liviya, Yaman) mustamlakachi davlatlar =i\ircho\iga aylanib =olgan shukmron doiralar shokimiyati a\darildi. Dastlab Jazoir, Marokash, Tunis va Sudan kabi davlatlar musta=illikni =ilga kiritdilar. Chet el kapitali egallab olgan milliy boyliklar (Misrda Suvaysh kanali kompaniyasi, Iro=da neft kompaniyasi — Iro= petroleum) milliylashtirildi. Musta=il davlatlar ijtimoiy-siyosiy ittifo=larga =ishilmaslik siyosatini yuritdilar. Biro= arab davlatlarining izaro munosabatlari itgan tarixiy davr mobaynida jiddiy sinovlarga duch keldi. Bu munosabat ba`zan distona, ba`zan ra=obat, shatto dushmanlik tusini sham oldi. Ayni paytda arab davlatlarining i=tisodiy tara==iyot darajasi sham bir xil emas. Arab davlatlarining ba`zilarida (Iro= va Suriya) uzo= va=t yakka shaxs diktaturasi shukm surdi yoki shukm surmo=da. Falastin arab xal=i esa shamon iz musta=il davlatiga ega emas. Biro= bu xal= iz davlatiga ega bilish yilida =at`iy kurash olib bormo=da. Izbekiston Respublikasi deyarli barcha arab davlatlari bilan teng manfaatdorlik tamoyili asosida munosabatlarni rivojlantirib kelmo=da. 78
1. Ya=in Shar= muammosi. «Ya=in Shar= muammosi» deyilganda isroil-arab munosabatlari, Isroilning bosib olgan arab davlatlari erlarini =aytarib berishi shamda musta=il Falastin arab davlatini tashkil etish bilan bo\li= muammolar, shuningdek, arab davlatlari va Isroilning yaxshi =ishnichilik munosabatlari asosida yashash masalalari tushuniladi. 1947-yil 29-noyabrda BMT Falastinda ikki davlat — Isroil yashudiy va Falastin — arab davlati tashkil etish sha=ida =aror =abul =ildi. Versal konferensiyasidayo= (1919-yil) Buyuk Britaniya Falastinni bosh=arish va u erda yashudiylar davlatini tashkil etish mandatini olgan edi. Bu davrda Falastinda 100 mingga ya=in yashudiy yashardi. Dunyo biylab tar=alib ketgan yashudiylarni bir joyga — Falastinga tiplashda ularning xal=aro tashkiloti katta rol iynadi. Bu tashkilot Sion tashkiloti deb ataladi. (Bu nom Falastindagi Sion to\i nomidan olingan, bu tashkilot yashudiylarni shu atrofda tiplanishga da`vat etadi.) Ayni paytda sionizm \oyasi sham vujudga keldi. 1942-yili Falastindagi yashudiylar soni 0,5 mln. ga etdi. Ulardan yaxshi sharbiy tayyorgarlikka ega, A+Sh va Buyuk Britaniya tomonidan zamonaviy =urollar bilan =urollantirilgan armiya tuzildi. Yashudiylar arablar uchun ajratilgan shududlarni sham ish\ol =ilib oldilar. 1948-yilning 14-mayida yashudiy sionistlar rashnamosi Ben Gurion Isroil davlati tuzilganligini e`lon =ildi. Tel-Abib shashri bu davlatning poytaxti bilib =oldi. Falastin arab davlati esa tuzilmay =oldi. Buning o=ibatida 1948-yil birinchi isroil-arab urushi yuz berdi. Bu urushda ishtirok etgan arab davlati armiyasi engildi. Chunki ular =olo=, zamonaviy armiyaga ega bilmagan davlatlar edi. Yashudiylar Falastin arablarini iz erlaridan =uvib chi=araboshladilar. Buning natijasida 0,5 mln. falastinlik arablar Livan davlati shududiga =ochib itishga majbur bildi. Misr, Suriya, Livan va Lordaniya Isroil bilan tinchlik shartnomasini imzolashga majbur bildilar. Dunyo sionistik tashkilotlari kirsatgan moliyaviy yordam, Germaniyaning Isroilga tilagan 1 mlrd. dollar mi=dordagi tovoni shamda A+Sh kirsatgan katta yordam tufayli Isroil =is=a va=t ichida =udratli armiyaga ega davlatga aylandi. Ya=in Shar= strategik xomashyo — neftga boy ilka. U erda jashon neft zaxirasining 50 foizi mavjud. A+Sh bu ilkani iz shayotiy manfaati doirasiga kiritgan. Ayni paytda unga bu shududda ishonchli ittifo=chi sham zarur edi, Isroilni ana shu ittifo=chilikka eng mos davlat sifatida tanladi. Arab davlatlari esa =olo=ligicha =olaverdi. Buning ustiga arab davlatlari irtsida mustashkam ittifo= sham yi= edi. Buning asosiy sababi mustamlakchi davlatlarning arablarga musta=illik berish davrida bir arab davlati shududining bir =ismini ikkinchi arab davlati shududiga =ishib yuborganligi edi, Ikkinchidan, Saudiya Arabistoni, Iro= (1958-yilgacha), Lordaniya davlatlarida shukmron sulolalar izaro nizoda edilar. Livanda esa davlat bosh=aruvi diniy jamoachilik tamoyiliga asoslanganligi uchun ularning shar biri iz manfaatini umumarab manfaatidan ustun =iyardilar. 2. Arab-Isroil munosabatlarining keyingi ashvoli. Ya=in Shar= muammosi Buyuk Britaniya va va Frantsiya sham befar= =oldirmadi. Bu ikki davlat sham
79 Ya=in Shar=dagi manfaatlaridan voz kechishrini aslo istamas edi, Ular arab davlatlarida shokimiyat tepasida izlariga sodi= shukumatlarning turishi uchun barcha choralarni kirdi. Manfaatlariga katta xavf tu\ilgan paytda ular agressiya uyushtirish-dan sham tap tortmadilar, Chunorichi, 1956-yilda shunday bildi. Shu yil oktyabr oyida Buyuk Britaniya, Fransiya va Isroil Misrga =arshi agressiya uyushtirdilar. Fa=atgina SSSRning Ya=in Shar=da tinchlikni tiklash uchun zarur bilsa kuch ishlatishga tayyor ekanligi sha=idagi =atti= bayonoti agressiyani tixtatishga majbur etdi. Falastin arab xal=i kurashini tixtatgani yi=. 1964-yilda Livan shududida Falastin ozodlik Tashkiloti (FOT) tuzildi. Bu tashkilot iz oldiga musta=il Falastin davlatini tuzish vazifasini =iydi. Tez orada u 15 minglik yaxshi tayyorgarlik kirgan armiyaga ega bildi. 1967-yilning 5-iyunida Isroil Misrga yana shujum =ildi. Bu urushda Misr armiyasiga juda katta talafot etkazildi. Urush 6 kun davom etdi. Shu davr ichida Isroil iz shududidan 2 baravar katta bilgan arab davlatlari shududlarini bosib oldi. Bu shududlar keyinchalik anneksiya sham =ilina boshlandi. Misr Sinay yarim orolini, Suriya Jilan tepaligini, Lordaniya esa Jordan daryosining \arbiy =ir\o\ini boy berdi. SSSR 10 yil davomida Misr va Suriyaga etkazib bergan sharbiy texnikaning deyarli barchasi Isroil =iliga itdi. Fazo sektori va Falastin davlati poytaxti bilishi kerak bilgan =uddus shashrini sham (arablar yashaydigan =ismi) Isroil egalladi. Bu ma\lubiyat bosh=a arab davlatlarini tashvishga solib =iydi. 1967-yil Sudanda arab davlatlari rashbarlarining oliy darajadagi uchrashuvi itkazildi. Uchrashuvda Isroil bilan muzokara itkazmaslik; Isroilni tan olmaslik va u bilan separat tinchlik shartnomasini imzolamaslik sha=ida =aror =abul =ilindi. Ayni paytda, agar Isroil davlati Falastin arab xal=iga iz davlatini tuzish imkonini bersa shamda bosib olingan erlarni =aytarsa, bu =arorni bekor =ilish mumkinligini =ayd etdi. Isroil ittifo=chilari sham =il =ovushtirib itirmadi, albatta. Ular Isroilga katta mi=dorda yordam kirsatishni davom ettirdilar. 1969—1979-yillar orali\idagi 10 yil ichida Isroil 20 mlrd. dollarlik yordam oldi. Shukumat bosib olingan shududlarga yashudiylarni joylashtirish siyosatini yuritdi. Arab davlatlari sham izlarining sharbiy saloshiyatlarini mustashkamlash choralarini kirdilar. SSSR ularga zarur sharbiy texnika etkazib berdi. 1973-yil 6-oktyabrda yana arab-isroil urushi boshlandi. Shu kuni Misr- Suriya armiyasi Isroilga shujum =ildi. Arab =urolli kuchlari birinchi bor Isroilni o\ir ashvolga solib =iydi. Ayni paytda FOTning xal=aro obrisi oshib bordi. 1974- yilda arab davlatlari uni falastin arab xal=ining yagona vakili, deb tan oldilar. FOTga BMTda kuzatuvchi ma=omi berildi. 3. Kemp-Devid bitimi va uning o=ibotlari. Isroilning o\ir ashvolga solib =iyilishi uning ittifo=chilarini befar= =oldirmadi. A+Sh isroil-arab munosabatlariga jiddiy aralasha boshladi. Uning ma=sadi Isroilning xal=aro obrisini sa=lab =olish edi. Ikkinchidan, arab davlatlarini SSSRdan uzo=lashtirish shamda arablar orasiga nizo solish edi. A+Sh iz ma=sadiga erishdi sham.
80 1979-yilning 26-martida A+Sh Isroil va Misr irtasida separat Kemp-Devid (A+Sh) bitimi imzolanishiga erishdi. Unga kira, Isroil iz =ishinlarini 1982-yil aprelgacha Sinaydan olib chi=ib ketishga rozilik berdi. A+Sh shar ikki davlatga i=tisodiy-sharbiy yordam kirsatish majburiyatini oldi. A+Sh Suvaysh kanalini minalardan tozalab, kemalar =atnovini yilga =iyishda Misrga yordam kirsatdi. Arab ekstremistlari Misr Prezidenti A. Sadatning bu siyosatini sot=inlik deb basholadilar va 1981-yilning 6-oktabrida uni ildirishga muvaffa= bildilar. 1980—1990-yillarda arab davlatlari irtasida Ya=in Shar= masalasida bilinish yuz berdi. Boy arab davlatlari — Saudiya Arabistoni,+uvayt, Birlashgan arab amirliklari (BAA) va Ummon davlatlari muammoni Isroil bilan kelishuv or=ali shal etish kerakligini yo=lab chi=dilar. Lordaniya va Livan sham keyinchalik shunday =ildi. Suriya va Iro= esa tinch kelishuv yilini inkor etdilar. 1994-yildan boshlab Ya=in Shar= muammosini shal etish yangi bos=ichga kirdi. Isroil Falastin milliy avtonomiyasini tuzishga ijozat berdi. Biro= bir =ancha muzokaralar itkazilsada, Falastin davlatini tuzish muammosi shamon ochi=ligicha =olmo=da. 2005-yilda Yo.Arofat vafot etgach, uning irniga kelgan Mashmud Abbos bu ishni davom ettirmo=da. 2005-yil avgustidan Isroil /azo sektoridan 8,5 mingdan orti= yashudiylarni kichirib olib chi=ib ketdi. Bu narsa Isroilda munosabatni ancha keskinlashtirdi, falastinliklar esa bayram =ildi. 4. Iro=. Iro=da Ikkinchi jashon urushidan keyin sham amalda Buyuk Britaniya nazorati davom etdi. 1948-yilning 15-yanvarida Buyuk Britaniyaning Portsmut shashrida imzolangan shartnoma bu sholatni yanada mustashkamladi. Shartnomaga kira, urush xavfi paydo bilgan cho\da Buyuk Britaniya Iro=ni ish\ol etish shu=u=ini oldi. Amalda Buyuk Britaniya irodasiga biysungan =irol shukumati Iro=ni sharbiy-siyosiy ittifo==a tortdi. Shu ittifo= 1955-yilning 12-oktyabrida rasmiylashdi va bu Ba\dod pakti nomi bilan ataldi. +irol shokimiyatining amalda \arb davlatlari irodasini bajaruvchiga aylanishi mamlakat sharbiylari orasida norozilik tu\dirdi. 1956-yilda sharbiy =ismlar orasida “Erkin zobitlar” tashkiloti tuzildi. 1958-yilning 14-iyulida sharbiy tintarish amalga oshirildi. Mamlakat =iroli Feysal II ildirildi. Iro= Respublika deb e`lon =ilindi. Polkovnik Abdul Karim =osim boshchiligida shukumat tuzildi. Iro= Ba\dod paktidan chi=di. Chet el sharbiy bazalari tugatildi. Sentyabr oyida agrar isloshot ti\risida =onun =abul =ilindi. "Ayni paytda Abdul Karim +osim mamlakatda shaxsiy diktatura irnatishga intildi. Muxolifatchi kuchlarni =ata\on =ilish siyosatini yuritdi. Tash=i siyosatda esa +uvaytga nisbatan shududiy da`vo bilan chi=di. Bu shoi uning arab dunyosida yakkalanib =olishiga olib keldi. Mamlakatda shokimiyat uchun kurash kuchaydi. Buning natijasida 1963-yilning 8-fevralida navbatdagi sharbiy tintarish itkazildi. Abdul +osim va uning ya=in tarafdorlari ildirildi. Shokimiyat tepasiga Baas partiyasi (Arab sotsialistik uy\onish partiyasi) va Abd as-Safom Arafa boshchiligidagi sharbiy gurush keldi. Arafa prezident deb e`lon =ilindi. Ammo u sham mamlakat ijtimoiy-i=tisodiy tara==iyoti xususida turli siyosiy gurushlar birligini ta`minlay olmadi. Mamlakatda
81 siyosiy be=arorlik davom etdi. Kurd muammosi ichki vaziyatni yanada murakkablashtirdi. Shunday sharoitda Arafa 18-noyabr kuni yangi davlat tintarishi itkazdi va butun shokimiyatni iz =iliga oldi. U mamlakatda “arab sotsializmi” =urishini e`lon =ildi. Yagona siyosiy partiya — Iro= arab sotsialistik ittifo=i tuzildi. Bosh=a partiyalar faoliyati ta=i=landi. Ichki siyosatdagi chet el kapitaliga =aram kompaniyalar milliylashtirildi. Kurd separatchilari bilan sharbiy sharakatlarni tixtatish sha=ida bitimga erishildi. Biro= muxolifat kuchlarga =arshi =ata\on kuchaytirildi. Tash=i siyosatda =ishni arab davlatlari bilan munosabatlar normallashtirildi. Lekin Arafa shukumati davlatning i=tisodiy ashvolini yaxshilay olmadi. Buning asosiy sababi sharbiy xarajatning kipaytirilganligi bildi. 1967-yilgi Isroil agressiyasi mamlakat i=tisodiy ashvolini yanada murakkablashtirdi. Bu shol armiyadagi turli xil gurushlar irtasida shokimiyat uchun kurashni yanada kuchaytirdi. Va, nishoyat, 1968-yil 17-iyul kuni sharbiylar yana navbatdagi davlat tintarishini amalga oshirdilar. Ta=i=langan Baas partiyasi yana shokimiyat tepasiga keldi. Bu vo=ea siyosiy adabiyotlarga “Iyun in=ilobi” nomi bilan kirgan; General Ashmad Shasan al-Bakr prezidentlik lavozimini egalladi. Yangi shukumat i=tisodiyotda davlat sektorini yaratish yilini tutdi. Radikal agrar isloshot itkazishni, kurd, muammosini tinch yil bilan shal etishni e`lon =ildi. 1972-yilda katta er egalaridan orti=cha erlarni olish vazifasi nishoyasiga etkazildi. Shu yil 1-iyunda “Iro= petroleum” neft kompaniyasi milliylashtirildi. Keyingi yillarda barcha neft sanoati milliylashtirildi. 1973-yilda chu=ur ijtimoiy-i=tisodiy izgarishlarni amalga oshirish uchun turli siyosiy kuchlarni birlashtirgan Tara==iyparvar milliy vatanparvarlik fronti tuzildi. Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling