Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul

Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Eron  

Reja:  

1. Erondagi 1945-yil voqealari.   

2. Eron nefti uchun kurash. Oq inqilob. 

3. Eron inqilobi. Eron inqilobdan sung. 

4. Eron-Uzbekiston munosabatlari. 

 

Àdabietlar: 

1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 

2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 

3.  Kreder  A.A.  Noveyshaya  istoriya.  XX-vek.  -M.,  izd.  G`Tsentr  gumanitarnogo 

obrazovaniyaG`, 1997.  

4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa 

i  SShA  posle  vtoroy  mirovoy  voyni  (1945-1995  gg.)  Ucheb.  pos.  dlya  studentov 

RUz. -T., 1999. 

5.  Xidoyatov  G.A.  Vsemirnaya  istoriya.  Noveyshiy  period.  Chast`-II.  (1945-1999 

gg.).  Ucheb.  dlya  uchashixsya  XI-klassov  srednix  shkol,  akadem.  kolledjey  i 

litseev. -T., G`SharkG` 2000. 

6.  Noveyshaya  istoriya  stran  Azii  i  Afriki  XX-vek.  (1945-2000  gg.),  chast`-2,3. 

Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 

7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. 

M.F.Yur`eva.  -M., G`NaukaG`, 1979. 

8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 

9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 

1987.  

10. Cattarov T.S. Neft` i antiimperialisticheskaya bor`ba. -T., G`FanG`, 1974. 

11. Istoriografiya novogo i noveyshego vremeni Irana. Pod red. N.Kuznetsovoy. -

M., 1989 

12. Agoev S. Iran: rojdenie respubliki. -M., 1984 

13. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005. 

 

1.  Erondagi  1945-yil  voqealari.  Ikkinchi  jaxon  urushi  oxirida  Eron  shox 

Muxammad  Rizo  Paxlaviy    (a`9a`9–a`9h0  yy.)  tomonidan  boshqarilar,  xukumat 

boshlig`i Kavam as Silton edi. a`9n`w yili uning urniga I.Xakimiy va undan sung 

Razmari tayinlandi. a`9n`o` yili Eronda yashovchi ozarbayjon va kurd xalqlarining 

milliy  muxtoriyat  uchun  kurashi  boshlandi.  Eron  Ozarbayjonida  faoliyat  kursata 

boshlagan  Ozarbayjon  demokratik  partiyasi quyidagi  talablarni  ilgari  surdi:  yaxlit 

mamlakat  doirasida  Eron  Ozarbayjoniga  madaniy  xayot  va  maxalliy  boshqaruv 

soxasida muxtoriyat berishN` ozarbayjon tilini muxtoriyat xududida rasmiy til deb 

tan  olishN`  uz  parlamentiga  ega  bolish.  Bu  talablar  shox  xukumatining  boshqa 

millat vakillariga nisbatan utkazayotgan shovinistik siesati oqibati edi. a`9n`o` yil 

oxirida    Eron  Ozarbayjoni  parlamentiga  (majlis)  saylov  utkazildi.  Parlament  9-

dekabrda Ozarbayjon Muxtor Respublikasi tuzilganini e`lon qildi. Saylovdan sung 

tuzilgan  xukumat  markaziy  xokimiyatni  tan  olishni  xamda  uning  muxtoriyat 

manfaatlariga  zid  bulmagan  barcha  kursatmalarni  bajarishni  ma`lum  qildi. 

 

65

Maktablarda  ta`lim  ozarbayjon  tilida  olib  borila  boshladi.  Ozarbayjon  davlat 

universiteti ochildi.  

a`9n`o`  yilning  oxirida  Shimoli  Kurdistonda  (Eron  Kurdistonida)  xam 

muxtoriyat  uchun  kurash  boshlandi.  Tez  orada  muxtor  Kurd  Xalq  Respublikasi 

tuzildi.  Bu  kurashga  Kurdiston  Demokratik  Partiyasi  raxbarlik  qildi.  Biroq  bu 

xarakatlar aslida SSSR tomonidan ragbatlantirilgan va qullab quvvatlangan edi. Bu 

esa uzga davlvtlar ichki ishlariga bevosita aralashish edi. Ayni paytda SSSR Tude 

(Eron  kommunistik  partiyasi)ni  qullab  quvvatladi.  Eron  xukumati,  tabiiyki,  Eron 

Ozarbayjoni  va  shimoliy  Kurdistondagi  voqealarni  separatchilik  xarakati  deb 

baxoladi. 

Buyuk Britaniya xukumati SSSR ni eron ichki ishlariga aralashuviga qattiq 

qarshilik  kursatdi.  Chunonchi  Eronga  qushimcha  xarbiy  kuchlar  junatdi.  SSSR 

manevr  qilishga  majbur  buldi.  a`9n`u`–yili  n`—aprelda  Eron  bilan  aralash  Sovet-

Eron  neft`  kompaniyasi  tuzish  xaqidagi  shartnoma  evaziga  uz  qushinini  shimoliy 

Erondan  olib  chiqib  ketishga  majbur  buldi.  a`9n`u`–yilning  oxiriga  kelib  Eron 

xukumati  bu  shartnomani  bekor  qildi  va  mamlakat  shimolini  tula  uz  nazoratiga 

buysundirdi.  Ozarbayjon  va  Kurd  muxtor  respublikalarini  tugatdi.  SSSR  bu 

voqealarga  aralashmadi,  chunki  bunday  aralashuv  Buyuk  Britaniya  va  AQShning  

birgalikdagi aks aralashuviga duch kelishi mumkin edi. 

Ayni  paytda  Eronda  ingliz-amerika  ta`siri  kuchayib  bordi.  a`9n`w-yilda 

Eron  armiyasida  AQSh  mutaxasislarining  raxbarlik  lavozimini  egallashlari 

mumkinligini xam kuzda tutuvchi Erondagi Amerika xarbiy missiyasining faoliyati 

xaqida Eron-Amerika shartnomasining imzolanishi Eronda AQSh mavqeini yanada 

mustaxkamladi.  a`9o`0-  yilda  bu  masala  yangi  shartnoma  bilan  mustaxkamlandi. 

Ayni paytda ingliz-amerika qarama-qarshiligi kuchaydi. 

2.  Eron  nefti  uchun  kurash.  Ingliz-Eron  neft  kompaniyasi  (IENK  )  Buyuk 

Britaniya  uchun  katta  axamiyatga  ega  edi.  Bu  kompaniya  a`9qq-yilda  tashkil 

etilgan. Kompaniya daromadining  asosiy qismini Buyuk Britaniya olardi. Ikkinchi 

jaxon urushidan sung xam u bu kompaniyani saqlab qolishga zur berib urindi. Shu 

maqsadda  B.Britaniya  a`9n`9–yilda  G`qushimcha  shartnomaG`  deb  ataluvchi 

shartnoma  ishlab  chiqdi.  Unda  kompaniya    daromadidan  Eronga  beriladigan 

ajratma  miqdorini  qisman  oshirish  kuzda  tutilgan  edi  Eron  xalqi  qarshi  chiqdi. 

Buyuk  Britaniya  shu  yul  bilan  IENK  da  uz  xujayinligini  saqlab  qolmokchi  buldi. 

Biroq  Eron  xukumati  uni  rad  etdi.  a`9o`a`–yilning  a`o`-martida  esa  mamlakat 

parlamenti IENK ni milliylashtirish tug`risida qaror qabul qildi. g`9–aprelda Bosh 

vazir  lavozimiga  tayinlangan,  milliy  front  (Eronning  chet  davlatlarga  iqtisodiy  va 

siesiy    jixatdan  qaramligiga  qarshi  kurashuvchi  kuchlar)  raxbari  M.Mossodik  bu 

qarorni bevosita amalga oshirishga kirishdi.  

Buyuk Britaniya va AQSh xar xil yullar bilan bunga tusqinlik qildilar. Ular 

bu masalani xalqaro Gaaga sudida xal etmokchi buldilar. Biroq Eron xukumati bu 

sud  vakolatini  tan  olmadi.  B.Britaniya  endi  BMT  xavfsizlik  kengashiga  murojat 

qildi.  Xavfsizlik  Kengashi  Eron  neftini    xalqaro  kompaniya  ixtiyoriga  berish 

tug`risida  qaror  qabul  qildi.  Biroq  Mussodik  bu  qarorni  rad  etdi.  U  Eron  nefti 

Eronning milliy boyligi ekanini, uni milliylashtirish, Eronning ichki ishi ekanligini 

 

66

ta`kidladi. Bunga javoban B.Britaniya Eronga nisbatan iqtisodiy qamal tashkil etdi. 

Eron  xukumati  esa  B.Britaniya  bilan  diplomatik  munosabatlarni  uzdi.  Shox 

boshchiligidagi  ichki  garbparast  kuchlar  B.Britaniya  va  AQShning  qullab 

quvvatlashiga tayanib a`9o`q–yilning a`9-avgustida  davlat tuntarishini utkazdilar. 

Unga  general  Zoxidiy  raxbarlik  qildi.Shox  uni  Bosh  vazir  qilib  tayinladi.  Barcha 

siyosiy  partiyalar,  tashkilotlar,  Massodik  siyosatini  qullab-  quvvatlagan  vaqtli 

matbuot nashrlari tor mor etildi. Shu tariqa Eron shoxi Muxammad Rizo Paxlaviy 

uz mavqeini mustaxkamlab oldi.  

Yangi xukumat a`9o`n`–yilda Xalqaro neft` kontsortsiumi  bilan shartnoma 

imzoladi  (unda  AQSh  va  B.Britaniya  neft`  kompaniyalari  etakchi  mavqega  ega 

edi).  Shartnomaga  kura,  Eron  neft`i  g`o`  yil  muddat  bilan  (a`9w9  yilgacha)  shu 

kontsortsium  ixtiyoriga  berildi.  Kontsortsiumning  neft`  qazib  chiqarilishi  yildan 

yilga  usib  bordi.  Xususan,  a`9o`0  yilda  qg`  mln  tonnani  tashkil  etgan  bulsa, 

a`9u`a`–yilga kelganda bu kursatgich o`w mln tonnani tashkil etdi. 

Ayni  paytda,  Eron  xam  neft`  eksportidan  katta  daromad  topa  boshladi.  w0 

yillar urtalariga kelganda bu daromad g`0 mlrd dollardan oshdi. Eron a`9o`o`–yili 

Bag`dod paktiga (a`9o`9–yildan SENTO) a`zo buldi. G`Eyzenxauer doktrinasiG`ni 

qullab-quvvatladi.  a`9o`9  yilda  AQSh  bilan  shartnoma  tuzib,  unga  deyarli  qaram 

bulib koldi. Byudjetning n`0O` xarbiy maqsadlarga ketdi.   

Oq inqilob. a`9o`o`-yildagi qonun bilan Eronda mingdan ortiq turli firmalar 

ish  kurar  edi.  Import  eksportdan  besh  barobar  ortdi.  Eron  maxalliy  sanoati  sindi. 

Kuplab korxonalar yopildi. Eron AQSh dan don maxsulotini sotib oldi. Eron shoxi 

mamlakat  tarakkiyotini  jadal  sur`atlarda  tezlatishga,  og`ir  iqtisodiy  axvoldan 

qutilishga va mamlakat xayotida  g`arbga munosabatini qaror toptirishga, tuxtovsiz 

davom  etaetgan  norozilik  tulkinlarini  bostirishga  xarakat  qildi.  Shu  maqsadda, 

a`9u`q–yilning  g`q–yanvarida  quyidagi  u`  qonun  loyixasi  rejasidan  referendum 

utkazildi:  er  isloxoti,  urmonlarni  milliylashtirish,  er  isloxotini  moliyalashtirish 

uchun davlat zavod va fabrikalarini sotish, ishchilarning korxona foydasidan ulish 

olishi,  parlamentga  saylov  tug`risidagi  qonunga  uzgartirish  kiritish,  savodsizlikka 

qarshi kurashish uchun G`maorif korpusiG` tuzish. 

Shox  bu  isloxotlar  axamiyatini  inqilobga  tenglashtirdi  va  uni  G`Oq 

inqilobG`  deb  atadi.  Sanoat  ishlab  chiqarishining  yillik  urtacha  usish  sur`ati  a`0–

a`o`O`  ni  tashkil  etdi.  Isloxat  natijasida  Eron  agrar  davlatdan    agrar-industrial 

davlatga  aylandi.  Ayollarga  erkaklar  bilan  teng  saylov  xuquqi  berildi.  Xayotga 

Evropacha  tus  berila  boshladi.  Mamlakat  g`arb  dunyosining  bir  qismiga  aylandi. 

Biroq isloxot xalqning turmish darajasini yaxshilamadi. Chunki eron jamiyati agrar 

isloxotga  tayyor  emas  edi.  Buning  ustiga  isloxot  juda  tez  sur`atlar  bilan  utkazila 

boshladi. Axolining ongi esa buni uziga singdira olmadi. Chunki iqtisodiy isloxot 

dastlab  axoli  turmush  darajasini  pasaytirib  yuborishi  tabiiydir.  Bundan  tashqari 

isloxot  axolining  ma`lum  tabaqasini  xaddan  tashqari  boyitib  yubordi.  Un 

millionlab  odamlar  esa  tobora  kambag`allashdi.  Jamiyatdagi  bu  uzgarishlar  axoli 

kuz ongida islom an`analaridan, asrlar osha davom etib kelaetgan turmish tarzidan 

voz  kechishdek  gavdalandi,xalq  noroziligi  kuchaydi.    Xalqqa  qarshi  mazxfiy 

politsiya (SAVAK) tashkil etildi. Uning ertulalarida qh0 ming dan ortiq eronliklar 

yuq  qilindi.  Bu  xodisa  g`arbcha  tamoyillar  asosida  utkazilayotgan  isloxotlarga 

 

67

boshdanoq qarshi bulgan ruxoniylarga qul keldi.  

Diniy  mutaassiblik    axoli  ongini  chulg`ab  olgan  jamiyatda  rixoniylarning 

mavjud  xukmron  doiralariga  qarshi  turishi  ular  uchun  katta  xavf  tugdirar  edi. 

Muxolifat  kuchlarga    qarshi  repressiya  kuchaydi.  Bu  xol  shoxga  qarshi  kurash 

xarakatini vujudga keltirdi. Xarakatni islomning shia oqimi ruxoniylari boshkardi. 

Ularning raxnomosi Eronning oliy diniy arbobi Oyatullo Ruxullo Musovi Xumayni 

edi (a`h9h – a`9h9 yy). U xam shox repressiyasiga duchor etilgan edi (a`9u`n` y). 

inqilob arafasida Parij shaxrida yashardi. 

3.  Eron  inqilobi.  Eron  axolisining  juda  katta  qismi  shoxga  qarshi 

kurashishga  qushildi. Armiyaning katta  qismi shoxni qullab quvvatlamay quydi. 

Natijada a`9w9–yilning a`u`–yanvarida  shox mamlakatdan chiqib ketishga majbur 

buldi.  a`a`–fevral  kuni  esa  ummumiy  qurolli  quzgolon  boshlandi,  armiya  xam 

quzgolonchilar tomoniga utdi. Shu  tarika Eronda inqilob g`alaba qildi. Bu inqilob 

islom inqilobi edi. a`o`-fevral kuni O.Xumayni Texronga qaytib keldi. U G`Islom 

inqilobning  raxnomasiG`  deb  e`lon  qilindi.  Mamlakat  ruxoniylari  yangi  xukumat 

tuzdilar. 

a`9w9-yil  a`-aprelda  davlatning  rasmiy  nomi  uzgardi.  Endi,  u  Eron  Islom 

Respublikasi deb  ataladigan buldi.  Ayni  paytda  Yangi konstitutsich  qabul qilindi. 

Konstitutsiya  O.Xumayniyni  umrbod  mamlakatning  oliy  siyosiy  va  diniy  raxbari 

deb  e`lon  qildi.  Xatto  mamlakat  prezidenti  xam  unga  buysinar  edi.  a`9w9-yilda 

Texronda  AQSh  diplomatlari  gorovga  olindi  va  a`9ha`-yil  yanvarida  Eron-AQSh 

BTMdan  keyin  ozod  qilindi.  a`9h0-yilda  mamlakat  prezident  va  parlamenti 

(majlis) saylandi. Diniy bulmagan xamda milliy partiyalar faoliyati taqiqlandi.  

Garchant  Eron  xam  kup  millatli  davlat  bulsada,  oliy  raxbariyat  barcha 

musulmonlarning  tengligini  rokach  qilib,  mamlakatda  miliy  masala  tan 

olinmasligini  ta`kidladi.  Shu  tariqa  yangi  raxbariyat  ichki  siyosatda  jamiyat  va 

davlat xayotini Tula islomlashtirish siyosatini yurita boshladi.  

 Ichki  muxolifatni  tugatish  maqsadida  Xumayniy  G`Islom  madaniy 

inqilobiG`ni e`lon qildi. Bu xoll xukmron doiralar urtasida kelishmovchilik keltirib 

chikardi.  Mamlakatning  birinchi  prezidenti  Banisad  Xumayniy  atrofidagilarning 

ekstremistik  xarakatlariga  qarshi  chikdi.  Oxir-oqibatda  u  mamlakatdan  chiqib 

ketishga majbur buldi.  

Eron  inqilobdan  sung.  O.Xumayniy  uz  xokimiyatini  mustaxkamlash  uchun 

uning  rejimiga  qarshi  chiqqanlarni  qatag`on  qilishni  uyushtirdi.  Natijada  a`9hg`-

a`9hn`-yillarda  w0  mingdan  ortiq  kishi  uldirildi.  Birok  jaxon  jamoatchiligi  talabi 

Eron  raxbariyatini  uz  ichki  siesatini  yumshatishga  majbur  etdi.  a`9h9-yilda 

(Xumayniy  vafotidan  sung)  mamlakat  prezidentligiga  saylangan  Ali  Akbar 

Xoshimiy  Rafsanjoniy  (a`9qn`-yilda  tug`ilgan)  iqtisodiy  isloxot  utkaza  boshladi. 

Ayni paytda ijtimoiy xaetni liberallashtirish yulini tutdi.  

Birok  bu  yul  katta  qiyinchiliklarga  duch  keldi.  Bu,  bir  tomondan,  a`9h0-

a`9hh-yillarda  davom  etgan  Eron-Irok  urushi  oqibatida  qurilgan  katta  iqtisodiy 

yuqotish (qo`0 mlrd dollar zarar kurdi, w00 ming eronlik uldi) bilan boglik bulsa, 

ikinchi  tomondan,  AQShning  Eronni  xalqaro  terrorizm  markazlaridan  biri  deb 

e`lon  qilishi  bilan  bog`lik  edi.  AQSh  Eron  bilan  savdo  aloqalarin  tuxtatib  quydi. 

 

68

Boshqa g`arb davlatlari esa Eronga ilgor texnologiya kiritishni taqiqlab quyishdi.  

Axolining  ishlab  chikarish  sur`atiga  nisbatan  tez  kupayishi,  jaxon  bazorida 

neft  narxining  pasayishi,  Ayni  paytda  ,  Eronda  neft  ishlab  chikarishning  ikki 

baravar  kamayishi  vaziyatni  yanada  murakablashtirdi.  Shunday  sharoitda,  a`99w-

yil  avgustida  Muxammad  Xotamiy  mamlakat  prezidentligiga  saylandi.  U  shiya 

ruxoniylarining yangi avlodiga mansub edi. U tashki siyosatda AQSh va g`arbning 

boshqa  davlatlari  bilan  munosabatlarini  yumshatishga  intildi.  Rossiya  bilan 

munosabatlarni  yanada  rivojlantira  boshladi.  Rossiya  Eronga  kime  sanoatini 

rivojlantirishda,  atom  elektr  stantsiyasi  qurishda  xamda  armiyani  zamonaviy 

qurolar  bilan  qayta  qurollantirishda  yordam  bermoqda.  Ayni  payt  Urta  Osie 

Respublikalari  bilan  xam  savdo  iqtisodiy  aloqalar  rivojlanmokda.  a`99u`-yilda 

Mashxat (Eron) -Saraxs (Turkmaniston) temir yul qurilishini tugallashga muvaffaq 

bulindi.  Buning  natijasida  Urta  Osie  Respublikalar  Fors  kurfaziga  chiqish 

imkoniga ega buldilar.  

Eron  raxbariyati  Afg`onistondagi vokealarga faol aralashib  keldi.  Uning bu 

aralashuvi  Afg`onistondagi  muxolifatchi  kuchlardan  biri  Shimoliy  Alyans 

(Ittifoqi)ni qullab-quvvatlashdan iborat buldi. g`00a`-yilda bulib utgan prezidentlik 

saylovda  yana  Muxammad  Xotamiy  g`alaba  qozondi.  g`00o`-yilgi  saylovlarda 

Maxmud Axmadiy Najod g`alaba qozonib mamlakat prezident lavozimiga keldi.  

4.  Eron-Uzbekiston  munosabatlari.  Eron  Islom  Respulikasi  a`99g`-yil  a`0-

mayda Uzbekiston bilan diplomatik munosabatlarni urnatdi. Uzbekiston Prezidenti 

I.Karimovning  a`99g`-yil  noyabr  oyidagi  Eronga  rasmiy  safaridan  sung 

mamlakatlarimiz  urtasida  xamkorlik  mikesi  yanada  kengaydi.  a`99q-yil  yanvar-

avgust  oylarida,  ya`ni  fakat  h  oy  davomida  Uzbekiston  va  Eron  urtasida  a`hu`,a` 

ming  dollarlik  tovar  ayri  boshlandi.  Eronning  G`P94s  g47ppG`,  G`S3pand 

g47ppG`  va  boshka  firmalari  Respublikamizda  faoliyat  kursatmoqda.  Bir  qancha 

qushma korxonalar tashkil etildi. a`99q-yil aprelda bulib utgan Eron tasviriy san`at 

va  avgustda  utkazilgan  savdo  sanoat  kurgazmasi  kupchilikga  yaxshi  taassurot 

qoldirdi.  

Eron  Islom  Respulikasining  Uzbekistondagi  favqulotda  va  muxtor  elchisi 

Gulpoyagoniy 

a`99q-yil 

oktyabrda 

Uzbekiston 

Fanlar 

Akademiyasining 

Sharqshunoslik  institutiga  fors  tilining  kupchilikli  mukammal  lug`atini,  Alisher 

Navoiyning dastxati nusxalarini taqdim etdi. Respublika madaniy-ma`rifiy aloqalar 

milliy 

uyushmasi 

xuzurida 

Uzbekiston-Eron 

aloqalari 

rivojlanishidan 

minnatdaorligini bildirdi. 

 a`99q-yil 

a`h-oktyabrda 

Eron 

prezidenti 

Ali 

Akbar 

Xoshimiy 

Rafsanjoniyning Uzbekistonga rasmiy tashrifi mamlakatlar urtasida xamkorlikning 

yanada samarali bulishiga kumaklashdi. Safar davomida tranzit aloqalarni tartibga 

solish,  xalqaro  avtomobil  qatnovi  xaqida  va  boshqa  bitimlar  imzolandi.  a`99g`-

a`99u`-yillarda uzunligi g`9o` km bulgan Mashxat-Seraxs-Tajan temir yuli qurildi. 

Bu temir yul Uzbekistonning Fors qultigiga chiqishiga imkon yaratdi. 

Shunday  qilib,  Eron  xozirgi  kunda  dune  diqqat  markazida  turgan 

mamlakatdir.  Uning  yadro  energiyasidan  tinch  maksadlarda  foydalanish  dasturi 

AQSh  boshliq  g`arb  davlatlariga  yoqmayapti.  Ular  Eronni  turli  tarafdan  siquvga 

olishga xarakat qilmoqdalar. Lekin Eron uz yulidan qaytmayapti. 

 

69

Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Turkiya 

Reja:  

1. Eldin ishki siyasiy jag`dayi. Demokratik partiyaning  hokimiyatga kelishi. 

2. Tashqi siesati. 

3. Turkiya-Wzbekiston munosabatlari. 

 

Àdabietlar: 

1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 

2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 

3.  Kreder  A.A.  Noveyshaya  istoriya.  XX-vek.  -M.,  izd.  G`Tsentr  gumanitarnogo 

obrazovaniyaG`, 1997.  

4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa 

i SShA posle vtoroy mirovoy voyni (1945-1995 gg.) Ucheb. pos. dlya studentov 

RUz. -T., 1999. 

5.  Xidoyatov  G.A.  Vsemirnaya  istoriya.  Noveyshiy  period.  Chast`-II.  (1945-1999 

gg.).  Ucheb.  dlya  uchashixsya  XI-klassov  srednix  shkol,  akadem.  kolledjey  i 

litseev. -T., G`SharkG` 2000. 

6.  Noveyshaya  istoriya  stran  Azii  i  Afriki  XX-vek.  (1945-2000  gg.),  chast`-2,3. 

Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 

7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. 

M.F.Yur`eva.  -M., G`NaukaG`, 1979. 

8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 

9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 

1987.  

10. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005. 

 

1.  Demokratik  partiyaning    hokimiyatga  kelishi.  Ikkinchi  jahon  urushi 

tugagandan sung Turkiyada chigal vaziyat yuzaga keldi. Xalq respublikachi partiya 

(XRP) bilan a`9n`o`-yilda tashkil etilgan. Demokratik partiya (DP) wrtasida kurash 

kuchaydi.  DP  davlat  monopolizimga  qarshi  chiqib,  G`Xususiy  tashabbusG`  ni 

qulladi.  a`9n`u`-yilgi  savollarda  XRP  terror  yuli  bilan  g`olib  chiqdi  va  darhol 

repressiyani  boshlab  yubordi.  Bu  narsa  mamlakatda  keskinlikni  avj  oldirdi. 

Mamlakatni a`9qh-yildan AQShning gumashtasi I.Inenyu boshqarib keldi. a`9o`0-

yilning  may  oyida  Turkiya  Buyik  millat  majlisi  (parlamenti)  ga  bulib  wtgan 

saylovda  Demokratik  partiya  g`alaba  qozandi.  Partiya  rahbari  J.Boyar  mamlakat 

Prizdenti,  partiyaning  yirik  arbobi  A.Menderes  Bosh  vazir  lavozimini  egalladi. 

Uning dasturi iqtisodiyotda davlat sektorini tugatish va Erkin tadbirkorlikni qaroq 

toptirishni  kuzda  tutardi.  DP  wz  dasturini  amalga  oshirishga  kirishdi.  Sanoatda, 

hatto,  xususiy  sektorining  davlat  sektoridan  kupiroq  mahsulat  ishlab  chiqarishga 

ham  erishdi.  Hukimat  mamlakat  iqtisodiyatiga  chet  el  sarmoyasini  joylashtirish 

uchun qulay imkoniyatlar yaratti. a`9o`0-a`9o`n`-yillar davomida Evropa tiklanish 

va  taraqqiyot    bankidan  u`o`mln.  dollar  miqdorida  yordam  oldi.  Biroq  yangi 

hukimat  qanchalik  harakat  qilmasin,  iqtisodiy  rivojlanishda  jiddiy  wzgarish  yuz 

berdi. a`9o`u`-yilda Turkiya g`allani chetdan sotib oldi. a`9o`h-yilda Turkiya wzini 

 

70

bankrot  deb  elon  qilib,  qarizlarini    tulay  olmasligini  bildirdi.  Boyar-Menderes 

hukimatidan  kupchilik  narozi  buldi.  Mamlakatda  korrupsiya,  talon-taroj  avj 

oldirilgan  edi.  a`9u`0-yil  may  oyida  harbiy  tuntarish  buldi.  Hokimiyot  tuntarish 

wtkazgan  yangi  tashkilot 

–

  Milliy  birlik  qumitasi  (MBQ)  quliga  wtdi. 

Mamlakatning  vaqtinshalik  konstitutsiyasi  qabul  qilindi.  Unga  kura,  MBQ  oliy 

qonun  chiqaruvchi  organ  deb  elon  qilindi.  Unga  J.  Gursul  raislik  qildi  va  u 

vaqtinchalik  hukumatni  ham  boshqardi.  J.Boyar,  A.Menderes  qamoqqa  olindi. 

A.Menderes a`9u`a`-yilda qatl etildi.  

a`9u`a`-yilning may oyida mamalakatning Yangi konstittsiyasi qabul qilindi. 

Siesiy  partiyalar  foaliyatiga  ruxsat  etilgash,  ikkita  Yangi  partiya  tuzildi.  Ularning 

biri G`Adolat partiyasiG`, ikkinchisi esa G`Yangi Turkiya partiyasiG` deb aytiladi. 

Ayni  payitda  boshqa  siyosiy  partiyalar  ham  faoliyat  kursata  boshladi.  Noyabr 

oyida  utkazilgan  saylovda  hech  bir  partiya  mutloq  kupchilik  urin  ololmaganligi 

uchun koalitsion hukimat tuzishga tug`ri keldi.  

a`9u`a`-a`9u`o`  yillar  Turkiyaning  kelgusi  tarrixiyot  yuli  xususida  keskin 

siyosiy kurashlar yillari buldi. Bu davrda n` marta hukimat almashdi. Va, nihoyat 

a`9u`o`-yildagi  parlament  saylovda  parlament  saylovda  G`Adolat  partiyasiG` 

g`alaba  qozandi.  Uning  rahbari  S.  Demirel  Bosh  vazir  lavozimini  eggalladi.  Bu 

hukimat  davrida  harbiy  xarajatlarning  yanadi  usishi.  Budjet  taqchilligini  keskin 

kupaytirib yubordi. U a`9w0-yilda q,o` mlrd. lirani tashkil etadi. Davlat qarizi esa 

wg`  mlrd.  liraga  yetdi.    Bunday  sharoitda  harbiylar  Yana  siyosatga  aralashdilar. 

Ular  1971-yilning  12-martida  yana  davlat  tuntarishi  utkazdilar.  Unga  general 

K.Evren  rahbarlik  qildi.  Mamlakatda  favqulatda  halot  joriy  etildi.  Biroq  bu 

tuntarish mamlakatda siesiy barqarorlikni taminlay olmadi. 1973- yilida mamlakat 

prizdenti  16  turdan  sung  saylanganligini  buning  isbotidur.    1980-  yilida  esa  hatto 

prizden saylashga erishilmadi ham. Oqibatida yana davlat tuntarishi utkazildi.  

Barcha  siesiy  partiyalar  tarqalgan,  deb  elon  qilindi.  Ularning  rahbarlariga 

10-yil  davomida  siesiy  faoliyat  bilan  shug`ullanish  mann  etildi.  Ommaviy 

axborotvositalari  uchun  qattiq  senzura  urnatildi.  Biroq  Evropa  Ittifoqinig 

aralashuvi  Bilan  harbiylar  yon  berishga  majbur  buldilar.  Mamlakatning    yangi 

konstitutsiyasi  qabul  qilindi.    Siesiy  partiyalar  faoliyatiga  ruxsat  etildi.  Natijada 

qator Yangi partiyalar (G`VatanG`partiyasi, G`Tug`ri yulG`partiyasi) tuzildi.  

G`VatanG`  partiyasini  T.Wzal,  G`twg`ri  ywlG`  partiyasini  esa  S.Demirel 

boshqardi. 1983-yilda wtkazilgan parlament saylovda G`VatanG` partiyasi g`alaba 

qozandi va T.Wzal Bosh vazir lavozimini egalladi.  

1989-yilda  esa  Turkiya  prezidenti  lavozimiga  saylandi.  T.Wzal  davrida 

mamlakatda  chuqur  iqtisodiy  islohatlar  wtkazildi.  Chunonchi,  1986-yilda 

xususiylashtirish  tug`risida  qanun  qabul  qildi.    1998-yildan  davlat  mulkini  sotish 

boshlandi.  Biroq  bundan  kwzlangan  maqsadga  erishilmadi.    Chunki  davlat  mulki 

narxi  qimmat  bulgan  uchun  1991-yil  oqirigacha  uning  atigi  5  foizi 

xususiylashtirildi.  1991-yilgi  parlament  saylovlarida  G`Twg`ri  ywlG`  partiyasi 

g`alaba qozandi. Uning rahbari S.Demirel  hukimat tuzdi.  1993-yilda T.Wzal vafot 

etgash,  S.Demirel  mamlakat  prizdentiga  saylandi.  1995-yilda  bwlib  wtgan 

saylovlarda N.Erbaqon (G`FarovonlikG`partiyasi) Bosh vazirlikka kwtarildi. 

Turkiya  Wrta  Sharqda  ixtisodiy  rivojlangan  davlatlardan  biri.  Ayni  paytda, 

 

71

quduratli  zamonaviy armiyaga ham ega.  Birooq Turkiya mamlakat haetini Garbiy 

Evropacha  model  asosida  tula  qayta  qurishga  muvaffaq  bwlmadi.  Bunga, 

birinchidan,  uning  texnik-iqtisodiy  jihatidan  orqada  qolganligi  sabab  bwldi. 

Mamlakat aholisining 50 foizi hamon qishloq xwjaligida band. 

Ikkinchidan,  davlat  iqtisodiyatini  qattiq  markazlashtirgan  va  uning  ustidan 

twla  nazorat  wrnatgan.  Chunonchi,  sanaotining  kata  qismi  hamon  davlat  hamon 

davlat  mulki  hisoblanadi.  Karqonalarning  70  foizga  yaqini  davlat  dotatsiyasi 

hisobiga  ishlaydi.  Tashqi  savdoda  import  eksportdan  ustun  turadi.  Bu  esa,  wz 

navbatida,  tashqi  qarizning  kupayishiga  olib  kelmoqda.  1995-yilda  Turkiyaning 

tashqi  qarzi  50  mlrd.  dollirni  tashkil  etganligi  asosan  shu  omil  Bilan  izohlanadi. 

2000-yilda  mamlakat  prizdentligiga  A.Sezer  saylanadi.  Tayyip  Erdog`an  Bosh 

vazir lavozimini egalladi. 

2.  Tashqi  siesati.  Turkiya  tashqi  siesotida  birinchi  navbatda  AQSh  bilan  

munosabatlarini  yaxshilashga  intildi.  Chunonchi,  AQSh  hukimati  1974-yil  12-

iyulda  Turkiyaga    moliyaviy  va  harbiy  yordam  kwrsatish  twg`risida  qaror  qabul 

qildi. Turkiya G`Trumen doktrinasiG` bwicha harbiy yordam olldi. 1948-yil iyulda 

Turkiya  hukimati  AQSh  Bilan  G`Marshall  rejasiG`asosida  hamkorlik  qilish 

tug`risida  bitim  imzoladi.  Bu  ikkala    bitim  buyicha  Turkiya  AQShdan  800  mln. 

dollar  oldi  va  mablag`lar  asosan  harbiy  ishga  sarflandi.  Budjetning  60  foizi  bu 

davrda  harbiy  maqsadlarga  ketmoqda  edi.  AQSh  ning  Koreyada  olib  borgan 

urishidan ishtirok etdi. 1951-yilida SEATO harbiy siesiy ittifoqi a`zosi buldi. Shu 

yildan  boshlab  turkiya  tashqi  siesatida  Kipr  masalasi  alohida  wrin  tuta  boshladi. 

1955-yilida  esa  Bag`dod  paktni  imzoladi.  1959-yilida  Turkiya  hududida    AQSh 

harbiy  bazasi  barpo  etish  twg`risida  ikki  tomanlama    shartnoma  imzolandi. 

Shuningdek  Eron va Pokston Bilan shartnoma tuzib, SENTOni tashkil etti. (1958-

yilida Iroq bu blokdan chiqib ketgan edi). 60-yillardan boshlab Turkiyaning AQSh 

bilan  tamonlama  ittifoqchilikka  asoslangan  tashqi  siesotda  wzgarish  yuz  bero 

boshladi.  

Endi  Turkiya  G`Umumiy  bazorG`  azsi  bulgan  davlatlar,  birinchi  navbatda, 

GFR  Bilan  iqtisodiy  aloqalarini  rivojlantira  boshladi. 1974-yilda    Kipr  puammosi 

yanada  keskinlashdi.  Kiprni  Gretsiyaga  qushib  olishga  intiluvchi  kuchlar  qanuniy 

hukimatga  qarshi  bosh  kwtardilar.  Bunga  jaboban  Turkiya  harbiy  kuchlarini 

Kiprga kiritti. Shu tariqa Kipr amalda kiprlik turklar va kiprlik greklar jamolariga 

bulinib ketti.  

3.Turkiya-Wzbekiston 

munosabatlari. 

Turkiya 

Wzbekiston 

davlat 

mustaqilligini  birinchi  bulib  tan  olgan  davlatdir.  Turkiya  bilan  Wzbekiston 

wrtasida  abadiy  dwstlik  tug`risida  shartnoma  imzolangan.  Wzbekistonda  kwplap 

wzbek-turk  qushma  karxonalari  faoliyat  kursatmoqda.  Ularning  ichida 

Samarxanddagi  G`OtaywlG`  avtavus  ishlab  chiqaruvchi  karxona  alohida 

ahamiyatga ega.  

Sovet  davlati  parchalanib  ketgach,  Turkiya  Wrta  Osie  respublikalari  bilan 

yaqin  munosabat  wrnatdi.  Yaponiya  va  AQSh  firmalari  Turkiyada  sovutgich  va 

televizor  ishlab  chiqaruvchi  karxonalar  qura  boshladilar.  Shuningdek,  Turkiya 

kwpgina  xorij  firmalariga  vositachi  rolini  wynomoqda.  Turkiya  Wzbekiston 

mustaqilligini  birinchi  bwlib  tan  mamlakatdir.  1991-yil  dekabr`da  Wzbekiston 

 

72

Prezidenti  I.Karimov  Turkiyaga  rasmiy  tashrif  bilan  bordi.  Mamlakat  Prezidenti 

Turgut  Wzal,  Bosh  vazir  Suloymon  Demiril  va  ishbilormanlar  Bilan  uchirashib, 

Wzbekiston Respublikasi va Turkiya jumhuriyati wrtasidagi aloqalarining asos va 

maqsadlari  twg`risida  shartnoma  imzolandi.  Bu  shartnomada  mamlakatlarimiz 

wrtasidagi  manaviy,  ruhiy  yaqinlik  taqidlandi.  Iqtisodiy  va  savdo  sahosida 

hamkorlik,  madaniyat,  Fan,  ta`lim,  sog`liqni  saqlash,  sport,  turizm  va  boshqa 

bitimlar imzolandi. 

Ikki  mimlakat  wrtasidagi  aloqalarini    yangi  bosqichga  kwtarishda  1992-yil 

aprelida    Turkiya  Bosh  vaziri  Suloymon  Demirelining  respublikamizga  tashrifi 

katta  rol  uynadi.  Turkiyaning  G`IntiernerG`,  G`WzturkG`,  G`WzyuksalG`, 

G`Dogu ilagG`, G`YazeksG`, G`BurselG` va boshqa firmalari Wzbekistonda keng 

faoliyat kwrsatadi. 

1993-yil  aprelida  Turkiya  Prezidenti  T.Wzalning  Wzbekistonga  tashrifi, 

ayniqsa,  samarali  bo`ldi.  G`Daromad  va  mol  mulkka  ikki  tomonlama  soliq 

solmaslik twg`risidaG`, G`Terrorizm, g`ayri qanuniy qurol va giyohvand moddalar 

tarqatishga  qarshi  kurash  tug`risidaG`,  bitiimlar  va  boshqa  hujjatlar  imzolanadi. 

1993-yilda  Wzbekstonga  240-mln.  dollar  miqdorida  turli  tovarlar  keltirildi. 

Turkiyaning  yordami  bilan  Qoraqolpag`istonda  G`KateksG`  va  G`ElteksG`, 

Buxorada  G`VardonzeG`  (erkaklar  kuylagi  tikishga  moslashgan)  va  boshqa  

kwplap  karxonalar  qurildi.  Ularning  ichida  Samarxandagi  G`OtayulG`  avtobus 

ishlab  chiqaruvchi  karxona  alohida  ahamiyatga  ega.  Turklar  Wzbekistondagi 

kwplap  mehmonxonalarni  qayta  tamirlashda  yordam  kwrsatdilar.  Ikki  mamlakat 

wrtasida madaniyat, Fan sohasida ham aloqalar kuchayib barmoqda. Turkiya bilan 

Wzbekiston wrtasida abadiy dwstlik twg`risida shartnoma imzolangan.