Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul
Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Eron
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Turkiya Reja
Mavzu: XX-asrning 50-90 yillari Eron Reja: 1. Erondagi 1945-yil voqealari. 2. Eron nefti uchun kurash. Oq inqilob. 3. Eron inqilobi. Eron inqilobdan sung. 4. Eron-Uzbekiston munosabatlari.
1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 3. Kreder A.A. Noveyshaya istoriya. XX-vek. -M., izd. G`Tsentr gumanitarnogo obrazovaniyaG`, 1997. 4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa i SShA posle vtoroy mirovoy voyni (1945-1995 gg.) Ucheb. pos. dlya studentov RUz. -T., 1999. 5. Xidoyatov G.A. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period. Chast`-II. (1945-1999 gg.). Ucheb. dlya uchashixsya XI-klassov srednix shkol, akadem. kolledjey i litseev. -T., G`SharkG` 2000. 6. Noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki XX-vek. (1945-2000 gg.), chast`-2,3. Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. M.F.Yur`eva. -M., G`NaukaG`, 1979. 8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 1987.
10. Cattarov T.S. Neft` i antiimperialisticheskaya bor`ba. -T., G`FanG`, 1974. 11. Istoriografiya novogo i noveyshego vremeni Irana. Pod red. N.Kuznetsovoy. - M., 1989 12. Agoev S. Iran: rojdenie respubliki. -M., 1984 13. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005.
1. Erondagi 1945-yil voqealari. Ikkinchi jaxon urushi oxirida Eron shox Muxammad Rizo Paxlaviy (a`9a`9–a`9h0 yy.) tomonidan boshqarilar, xukumat boshlig`i Kavam as Silton edi. a`9n`w yili uning urniga I.Xakimiy va undan sung Razmari tayinlandi. a`9n`o` yili Eronda yashovchi ozarbayjon va kurd xalqlarining milliy muxtoriyat uchun kurashi boshlandi. Eron Ozarbayjonida faoliyat kursata boshlagan Ozarbayjon demokratik partiyasi quyidagi talablarni ilgari surdi: yaxlit mamlakat doirasida Eron Ozarbayjoniga madaniy xayot va maxalliy boshqaruv soxasida muxtoriyat berishN` ozarbayjon tilini muxtoriyat xududida rasmiy til deb tan olishN` uz parlamentiga ega bolish. Bu talablar shox xukumatining boshqa millat vakillariga nisbatan utkazayotgan shovinistik siesati oqibati edi. a`9n`o` yil oxirida Eron Ozarbayjoni parlamentiga (majlis) saylov utkazildi. Parlament 9- dekabrda Ozarbayjon Muxtor Respublikasi tuzilganini e`lon qildi. Saylovdan sung tuzilgan xukumat markaziy xokimiyatni tan olishni xamda uning muxtoriyat manfaatlariga zid bulmagan barcha kursatmalarni bajarishni ma`lum qildi.
65 Maktablarda ta`lim ozarbayjon tilida olib borila boshladi. Ozarbayjon davlat universiteti ochildi. a`9n`o` yilning oxirida Shimoli Kurdistonda (Eron Kurdistonida) xam muxtoriyat uchun kurash boshlandi. Tez orada muxtor Kurd Xalq Respublikasi tuzildi. Bu kurashga Kurdiston Demokratik Partiyasi raxbarlik qildi. Biroq bu xarakatlar aslida SSSR tomonidan ragbatlantirilgan va qullab quvvatlangan edi. Bu esa uzga davlvtlar ichki ishlariga bevosita aralashish edi. Ayni paytda SSSR Tude (Eron kommunistik partiyasi)ni qullab quvvatladi. Eron xukumati, tabiiyki, Eron Ozarbayjoni va shimoliy Kurdistondagi voqealarni separatchilik xarakati deb baxoladi. Buyuk Britaniya xukumati SSSR ni eron ichki ishlariga aralashuviga qattiq qarshilik kursatdi. Chunonchi Eronga qushimcha xarbiy kuchlar junatdi. SSSR manevr qilishga majbur buldi. a`9n`u`–yili n`—aprelda Eron bilan aralash Sovet- Eron neft` kompaniyasi tuzish xaqidagi shartnoma evaziga uz qushinini shimoliy Erondan olib chiqib ketishga majbur buldi. a`9n`u`–yilning oxiriga kelib Eron xukumati bu shartnomani bekor qildi va mamlakat shimolini tula uz nazoratiga buysundirdi. Ozarbayjon va Kurd muxtor respublikalarini tugatdi. SSSR bu voqealarga aralashmadi, chunki bunday aralashuv Buyuk Britaniya va AQShning birgalikdagi aks aralashuviga duch kelishi mumkin edi. Ayni paytda Eronda ingliz-amerika ta`siri kuchayib bordi. a`9n`w-yilda Eron armiyasida AQSh mutaxasislarining raxbarlik lavozimini egallashlari mumkinligini xam kuzda tutuvchi Erondagi Amerika xarbiy missiyasining faoliyati xaqida Eron-Amerika shartnomasining imzolanishi Eronda AQSh mavqeini yanada mustaxkamladi. a`9o`0- yilda bu masala yangi shartnoma bilan mustaxkamlandi. Ayni paytda ingliz-amerika qarama-qarshiligi kuchaydi. 2. Eron nefti uchun kurash. Ingliz-Eron neft kompaniyasi (IENK ) Buyuk Britaniya uchun katta axamiyatga ega edi. Bu kompaniya a`9qq-yilda tashkil etilgan. Kompaniya daromadining asosiy qismini Buyuk Britaniya olardi. Ikkinchi jaxon urushidan sung xam u bu kompaniyani saqlab qolishga zur berib urindi. Shu maqsadda B.Britaniya a`9n`9–yilda G`qushimcha shartnomaG` deb ataluvchi shartnoma ishlab chiqdi. Unda kompaniya daromadidan Eronga beriladigan ajratma miqdorini qisman oshirish kuzda tutilgan edi Eron xalqi qarshi chiqdi. Buyuk Britaniya shu yul bilan IENK da uz xujayinligini saqlab qolmokchi buldi. Biroq Eron xukumati uni rad etdi. a`9o`a`–yilning a`o`-martida esa mamlakat parlamenti IENK ni milliylashtirish tug`risida qaror qabul qildi. g`9–aprelda Bosh vazir lavozimiga tayinlangan, milliy front (Eronning chet davlatlarga iqtisodiy va siesiy jixatdan qaramligiga qarshi kurashuvchi kuchlar) raxbari M.Mossodik bu qarorni bevosita amalga oshirishga kirishdi. Buyuk Britaniya va AQSh xar xil yullar bilan bunga tusqinlik qildilar. Ular bu masalani xalqaro Gaaga sudida xal etmokchi buldilar. Biroq Eron xukumati bu sud vakolatini tan olmadi. B.Britaniya endi BMT xavfsizlik kengashiga murojat qildi. Xavfsizlik Kengashi Eron neftini xalqaro kompaniya ixtiyoriga berish tug`risida qaror qabul qildi. Biroq Mussodik bu qarorni rad etdi. U Eron nefti Eronning milliy boyligi ekanini, uni milliylashtirish, Eronning ichki ishi ekanligini
66 ta`kidladi. Bunga javoban B.Britaniya Eronga nisbatan iqtisodiy qamal tashkil etdi. Eron xukumati esa B.Britaniya bilan diplomatik munosabatlarni uzdi. Shox boshchiligidagi ichki garbparast kuchlar B.Britaniya va AQShning qullab quvvatlashiga tayanib a`9o`q–yilning a`9-avgustida davlat tuntarishini utkazdilar. Unga general Zoxidiy raxbarlik qildi.Shox uni Bosh vazir qilib tayinladi. Barcha siyosiy partiyalar, tashkilotlar, Massodik siyosatini qullab- quvvatlagan vaqtli matbuot nashrlari tor mor etildi. Shu tariqa Eron shoxi Muxammad Rizo Paxlaviy uz mavqeini mustaxkamlab oldi. Yangi xukumat a`9o`n`–yilda Xalqaro neft` kontsortsiumi bilan shartnoma imzoladi (unda AQSh va B.Britaniya neft` kompaniyalari etakchi mavqega ega edi). Shartnomaga kura, Eron neft`i g`o` yil muddat bilan (a`9w9 yilgacha) shu kontsortsium ixtiyoriga berildi. Kontsortsiumning neft` qazib chiqarilishi yildan yilga usib bordi. Xususan, a`9o`0 yilda qg` mln tonnani tashkil etgan bulsa, a`9u`a`–yilga kelganda bu kursatgich o`w mln tonnani tashkil etdi. Ayni paytda, Eron xam neft` eksportidan katta daromad topa boshladi. w0 yillar urtalariga kelganda bu daromad g`0 mlrd dollardan oshdi. Eron a`9o`o`–yili Bag`dod paktiga (a`9o`9–yildan SENTO) a`zo buldi. G`Eyzenxauer doktrinasiG`ni qullab-quvvatladi. a`9o`9 yilda AQSh bilan shartnoma tuzib, unga deyarli qaram bulib koldi. Byudjetning n`0O` xarbiy maqsadlarga ketdi. Oq inqilob. a`9o`o`-yildagi qonun bilan Eronda mingdan ortiq turli firmalar ish kurar edi. Import eksportdan besh barobar ortdi. Eron maxalliy sanoati sindi. Kuplab korxonalar yopildi. Eron AQSh dan don maxsulotini sotib oldi. Eron shoxi mamlakat tarakkiyotini jadal sur`atlarda tezlatishga, og`ir iqtisodiy axvoldan qutilishga va mamlakat xayotida g`arbga munosabatini qaror toptirishga, tuxtovsiz davom etaetgan norozilik tulkinlarini bostirishga xarakat qildi. Shu maqsadda, a`9u`q–yilning g`q–yanvarida quyidagi u` qonun loyixasi rejasidan referendum utkazildi: er isloxoti, urmonlarni milliylashtirish, er isloxotini moliyalashtirish uchun davlat zavod va fabrikalarini sotish, ishchilarning korxona foydasidan ulish olishi, parlamentga saylov tug`risidagi qonunga uzgartirish kiritish, savodsizlikka qarshi kurashish uchun G`maorif korpusiG` tuzish. Shox bu isloxotlar axamiyatini inqilobga tenglashtirdi va uni G`Oq inqilobG` deb atadi. Sanoat ishlab chiqarishining yillik urtacha usish sur`ati a`0– a`o`O` ni tashkil etdi. Isloxat natijasida Eron agrar davlatdan agrar-industrial davlatga aylandi. Ayollarga erkaklar bilan teng saylov xuquqi berildi. Xayotga Evropacha tus berila boshladi. Mamlakat g`arb dunyosining bir qismiga aylandi. Biroq isloxot xalqning turmish darajasini yaxshilamadi. Chunki eron jamiyati agrar isloxotga tayyor emas edi. Buning ustiga isloxot juda tez sur`atlar bilan utkazila boshladi. Axolining ongi esa buni uziga singdira olmadi. Chunki iqtisodiy isloxot dastlab axoli turmush darajasini pasaytirib yuborishi tabiiydir. Bundan tashqari isloxot axolining ma`lum tabaqasini xaddan tashqari boyitib yubordi. Un millionlab odamlar esa tobora kambag`allashdi. Jamiyatdagi bu uzgarishlar axoli kuz ongida islom an`analaridan, asrlar osha davom etib kelaetgan turmish tarzidan voz kechishdek gavdalandi,xalq noroziligi kuchaydi. Xalqqa qarshi mazxfiy politsiya (SAVAK) tashkil etildi. Uning ertulalarida qh0 ming dan ortiq eronliklar yuq qilindi. Bu xodisa g`arbcha tamoyillar asosida utkazilayotgan isloxotlarga 67 boshdanoq qarshi bulgan ruxoniylarga qul keldi. Diniy mutaassiblik axoli ongini chulg`ab olgan jamiyatda rixoniylarning mavjud xukmron doiralariga qarshi turishi ular uchun katta xavf tugdirar edi. Muxolifat kuchlarga qarshi repressiya kuchaydi. Bu xol shoxga qarshi kurash xarakatini vujudga keltirdi. Xarakatni islomning shia oqimi ruxoniylari boshkardi. Ularning raxnomosi Eronning oliy diniy arbobi Oyatullo Ruxullo Musovi Xumayni edi (a`h9h – a`9h9 yy). U xam shox repressiyasiga duchor etilgan edi (a`9u`n` y). inqilob arafasida Parij shaxrida yashardi. 3. Eron inqilobi. Eron axolisining juda katta qismi shoxga qarshi kurashishga qushildi. Armiyaning katta qismi shoxni qullab quvvatlamay quydi. Natijada a`9w9–yilning a`u`–yanvarida shox mamlakatdan chiqib ketishga majbur buldi. a`a`–fevral kuni esa ummumiy qurolli quzgolon boshlandi, armiya xam quzgolonchilar tomoniga utdi. Shu tarika Eronda inqilob g`alaba qildi. Bu inqilob islom inqilobi edi. a`o`-fevral kuni O.Xumayni Texronga qaytib keldi. U G`Islom inqilobning raxnomasiG` deb e`lon qilindi. Mamlakat ruxoniylari yangi xukumat tuzdilar. a`9w9-yil a`-aprelda davlatning rasmiy nomi uzgardi. Endi, u Eron Islom Respublikasi deb ataladigan buldi. Ayni paytda Yangi konstitutsich qabul qilindi. Konstitutsiya O.Xumayniyni umrbod mamlakatning oliy siyosiy va diniy raxbari deb e`lon qildi. Xatto mamlakat prezidenti xam unga buysinar edi. a`9w9-yilda Texronda AQSh diplomatlari gorovga olindi va a`9ha`-yil yanvarida Eron-AQSh BTMdan keyin ozod qilindi. a`9h0-yilda mamlakat prezident va parlamenti (majlis) saylandi. Diniy bulmagan xamda milliy partiyalar faoliyati taqiqlandi. Garchant Eron xam kup millatli davlat bulsada, oliy raxbariyat barcha musulmonlarning tengligini rokach qilib, mamlakatda miliy masala tan olinmasligini ta`kidladi. Shu tariqa yangi raxbariyat ichki siyosatda jamiyat va davlat xayotini Tula islomlashtirish siyosatini yurita boshladi. Ichki muxolifatni tugatish maqsadida Xumayniy G`Islom madaniy inqilobiG`ni e`lon qildi. Bu xoll xukmron doiralar urtasida kelishmovchilik keltirib chikardi. Mamlakatning birinchi prezidenti Banisad Xumayniy atrofidagilarning ekstremistik xarakatlariga qarshi chikdi. Oxir-oqibatda u mamlakatdan chiqib ketishga majbur buldi. Eron inqilobdan sung. O.Xumayniy uz xokimiyatini mustaxkamlash uchun uning rejimiga qarshi chiqqanlarni qatag`on qilishni uyushtirdi. Natijada a`9hg`- a`9hn`-yillarda w0 mingdan ortiq kishi uldirildi. Birok jaxon jamoatchiligi talabi Eron raxbariyatini uz ichki siesatini yumshatishga majbur etdi. a`9h9-yilda (Xumayniy vafotidan sung) mamlakat prezidentligiga saylangan Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniy (a`9qn`-yilda tug`ilgan) iqtisodiy isloxot utkaza boshladi. Ayni paytda ijtimoiy xaetni liberallashtirish yulini tutdi. Birok bu yul katta qiyinchiliklarga duch keldi. Bu, bir tomondan, a`9h0- a`9hh-yillarda davom etgan Eron-Irok urushi oqibatida qurilgan katta iqtisodiy yuqotish (qo`0 mlrd dollar zarar kurdi, w00 ming eronlik uldi) bilan boglik bulsa, ikinchi tomondan, AQShning Eronni xalqaro terrorizm markazlaridan biri deb e`lon qilishi bilan bog`lik edi. AQSh Eron bilan savdo aloqalarin tuxtatib quydi.
68 Boshqa g`arb davlatlari esa Eronga ilgor texnologiya kiritishni taqiqlab quyishdi. Axolining ishlab chikarish sur`atiga nisbatan tez kupayishi, jaxon bazorida neft narxining pasayishi, Ayni paytda , Eronda neft ishlab chikarishning ikki baravar kamayishi vaziyatni yanada murakablashtirdi. Shunday sharoitda, a`99w- yil avgustida Muxammad Xotamiy mamlakat prezidentligiga saylandi. U shiya ruxoniylarining yangi avlodiga mansub edi. U tashki siyosatda AQSh va g`arbning boshqa davlatlari bilan munosabatlarini yumshatishga intildi. Rossiya bilan munosabatlarni yanada rivojlantira boshladi. Rossiya Eronga kime sanoatini rivojlantirishda, atom elektr stantsiyasi qurishda xamda armiyani zamonaviy qurolar bilan qayta qurollantirishda yordam bermoqda. Ayni payt Urta Osie Respublikalari bilan xam savdo iqtisodiy aloqalar rivojlanmokda. a`99u`-yilda Mashxat (Eron) -Saraxs (Turkmaniston) temir yul qurilishini tugallashga muvaffaq bulindi. Buning natijasida Urta Osie Respublikalar Fors kurfaziga chiqish imkoniga ega buldilar. Eron raxbariyati Afg`onistondagi vokealarga faol aralashib keldi. Uning bu aralashuvi Afg`onistondagi muxolifatchi kuchlardan biri Shimoliy Alyans (Ittifoqi)ni qullab-quvvatlashdan iborat buldi. g`00a`-yilda bulib utgan prezidentlik saylovda yana Muxammad Xotamiy g`alaba qozondi. g`00o`-yilgi saylovlarda Maxmud Axmadiy Najod g`alaba qozonib mamlakat prezident lavozimiga keldi. 4. Eron-Uzbekiston munosabatlari. Eron Islom Respulikasi a`99g`-yil a`0- mayda Uzbekiston bilan diplomatik munosabatlarni urnatdi. Uzbekiston Prezidenti I.Karimovning a`99g`-yil noyabr oyidagi Eronga rasmiy safaridan sung mamlakatlarimiz urtasida xamkorlik mikesi yanada kengaydi. a`99q-yil yanvar- avgust oylarida, ya`ni fakat h oy davomida Uzbekiston va Eron urtasida a`hu`,a` ming dollarlik tovar ayri boshlandi. Eronning G`P94s g47ppG`, G`S3pand g47ppG` va boshka firmalari Respublikamizda faoliyat kursatmoqda. Bir qancha qushma korxonalar tashkil etildi. a`99q-yil aprelda bulib utgan Eron tasviriy san`at va avgustda utkazilgan savdo sanoat kurgazmasi kupchilikga yaxshi taassurot qoldirdi. Eron Islom Respulikasining Uzbekistondagi favqulotda va muxtor elchisi Gulpoyagoniy a`99q-yil oktyabrda Uzbekiston Fanlar
Akademiyasining Sharqshunoslik institutiga fors tilining kupchilikli mukammal lug`atini, Alisher Navoiyning dastxati nusxalarini taqdim etdi. Respublika madaniy-ma`rifiy aloqalar milliy
uyushmasi xuzurida Uzbekiston-Eron aloqalari rivojlanishidan minnatdaorligini bildirdi. a`99q-yil a`h-oktyabrda Eron prezidenti Ali Akbar
Xoshimiy Rafsanjoniyning Uzbekistonga rasmiy tashrifi mamlakatlar urtasida xamkorlikning yanada samarali bulishiga kumaklashdi. Safar davomida tranzit aloqalarni tartibga solish, xalqaro avtomobil qatnovi xaqida va boshqa bitimlar imzolandi. a`99g`- a`99u`-yillarda uzunligi g`9o` km bulgan Mashxat-Seraxs-Tajan temir yuli qurildi. Bu temir yul Uzbekistonning Fors qultigiga chiqishiga imkon yaratdi. Shunday qilib, Eron xozirgi kunda dune diqqat markazida turgan mamlakatdir. Uning yadro energiyasidan tinch maksadlarda foydalanish dasturi AQSh boshliq g`arb davlatlariga yoqmayapti. Ular Eronni turli tarafdan siquvga olishga xarakat qilmoqdalar. Lekin Eron uz yulidan qaytmayapti. 69
Reja: 1. Eldin ishki siyasiy jag`dayi. Demokratik partiyaning hokimiyatga kelishi. 2. Tashqi siesati. 3. Turkiya-Wzbekiston munosabatlari. Àdabietlar: 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. -T., 1996 y. 5-tom 2. Strani mira. Entsiklopedicheskiy slovar`. (Sost. Bogdanovich i dr.). -M., 1999. 3. Kreder A.A. Noveyshaya istoriya. XX-vek. -M., izd. G`Tsentr gumanitarnogo obrazovaniyaG`, 1997. 4. Xidoyatov G.A., Gulamov X.G. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period Evropa i SShA posle vtoroy mirovoy voyni (1945-1995 gg.) Ucheb. pos. dlya studentov RUz. -T., 1999. 5. Xidoyatov G.A. Vsemirnaya istoriya. Noveyshiy period. Chast`-II. (1945-1999 gg.). Ucheb. dlya uchashixsya XI-klassov srednix shkol, akadem. kolledjey i litseev. -T., G`SharkG` 2000. 6. Noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki XX-vek. (1945-2000 gg.), chast`-2,3. Pod. red. A.Rodrigesa. -M., izd. G`VladosG`, 2001. 7. Istoriya stran Azii i Afriki v noveyshee vremya. 2-chast` (1945-1977). Pod red. M.F.Yur`eva. -M., G`NaukaG`, 1979. 8. Noveyshaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki. -L., G`NaukaG`, 1983. 9. Rozaliev Yu. Novaya i noveyshaya istoriya stran Azii i Afriki. -M. G`NaukaG`, 1987.
10. M.Lafasof, S.Juraev. Jaxon tarixi. T. 2005.
1. Demokratik partiyaning hokimiyatga kelishi. Ikkinchi jahon urushi tugagandan sung Turkiyada chigal vaziyat yuzaga keldi. Xalq respublikachi partiya (XRP) bilan a`9n`o`-yilda tashkil etilgan. Demokratik partiya (DP) wrtasida kurash kuchaydi. DP davlat monopolizimga qarshi chiqib, G`Xususiy tashabbusG` ni qulladi. a`9n`u`-yilgi savollarda XRP terror yuli bilan g`olib chiqdi va darhol repressiyani boshlab yubordi. Bu narsa mamlakatda keskinlikni avj oldirdi. Mamlakatni a`9qh-yildan AQShning gumashtasi I.Inenyu boshqarib keldi. a`9o`0- yilning may oyida Turkiya Buyik millat majlisi (parlamenti) ga bulib wtgan saylovda Demokratik partiya g`alaba qozandi. Partiya rahbari J.Boyar mamlakat Prizdenti, partiyaning yirik arbobi A.Menderes Bosh vazir lavozimini egalladi. Uning dasturi iqtisodiyotda davlat sektorini tugatish va Erkin tadbirkorlikni qaroq toptirishni kuzda tutardi. DP wz dasturini amalga oshirishga kirishdi. Sanoatda, hatto, xususiy sektorining davlat sektoridan kupiroq mahsulat ishlab chiqarishga ham erishdi. Hukimat mamlakat iqtisodiyatiga chet el sarmoyasini joylashtirish uchun qulay imkoniyatlar yaratti. a`9o`0-a`9o`n`-yillar davomida Evropa tiklanish va taraqqiyot bankidan u`o`mln. dollar miqdorida yordam oldi. Biroq yangi hukimat qanchalik harakat qilmasin, iqtisodiy rivojlanishda jiddiy wzgarish yuz berdi. a`9o`u`-yilda Turkiya g`allani chetdan sotib oldi. a`9o`h-yilda Turkiya wzini
70 bankrot deb elon qilib, qarizlarini tulay olmasligini bildirdi. Boyar-Menderes hukimatidan kupchilik narozi buldi. Mamlakatda korrupsiya, talon-taroj avj oldirilgan edi. a`9u`0-yil may oyida harbiy tuntarish buldi. Hokimiyot tuntarish wtkazgan yangi tashkilot – Milliy birlik qumitasi (MBQ) quliga wtdi. Mamlakatning vaqtinshalik konstitutsiyasi qabul qilindi. Unga kura, MBQ oliy qonun chiqaruvchi organ deb elon qilindi. Unga J. Gursul raislik qildi va u vaqtinchalik hukumatni ham boshqardi. J.Boyar, A.Menderes qamoqqa olindi. A.Menderes a`9u`a`-yilda qatl etildi. a`9u`a`-yilning may oyida mamalakatning Yangi konstittsiyasi qabul qilindi. Siesiy partiyalar foaliyatiga ruxsat etilgash, ikkita Yangi partiya tuzildi. Ularning biri G`Adolat partiyasiG`, ikkinchisi esa G`Yangi Turkiya partiyasiG` deb aytiladi. Ayni payitda boshqa siyosiy partiyalar ham faoliyat kursata boshladi. Noyabr oyida utkazilgan saylovda hech bir partiya mutloq kupchilik urin ololmaganligi uchun koalitsion hukimat tuzishga tug`ri keldi. a`9u`a`-a`9u`o` yillar Turkiyaning kelgusi tarrixiyot yuli xususida keskin siyosiy kurashlar yillari buldi. Bu davrda n` marta hukimat almashdi. Va, nihoyat a`9u`o`-yildagi parlament saylovda parlament saylovda G`Adolat partiyasiG` g`alaba qozandi. Uning rahbari S. Demirel Bosh vazir lavozimini eggalladi. Bu hukimat davrida harbiy xarajatlarning yanadi usishi. Budjet taqchilligini keskin kupaytirib yubordi. U a`9w0-yilda q,o` mlrd. lirani tashkil etadi. Davlat qarizi esa wg` mlrd. liraga yetdi. Bunday sharoitda harbiylar Yana siyosatga aralashdilar. Ular 1971-yilning 12-martida yana davlat tuntarishi utkazdilar. Unga general K.Evren rahbarlik qildi. Mamlakatda favqulatda halot joriy etildi. Biroq bu tuntarish mamlakatda siesiy barqarorlikni taminlay olmadi. 1973- yilida mamlakat prizdenti 16 turdan sung saylanganligini buning isbotidur. 1980- yilida esa hatto prizden saylashga erishilmadi ham. Oqibatida yana davlat tuntarishi utkazildi. Barcha siesiy partiyalar tarqalgan, deb elon qilindi. Ularning rahbarlariga 10-yil davomida siesiy faoliyat bilan shug`ullanish mann etildi. Ommaviy axborotvositalari uchun qattiq senzura urnatildi. Biroq Evropa Ittifoqinig aralashuvi Bilan harbiylar yon berishga majbur buldilar. Mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Siesiy partiyalar faoliyatiga ruxsat etildi. Natijada qator Yangi partiyalar (G`VatanG`partiyasi, G`Tug`ri yulG`partiyasi) tuzildi. G`VatanG` partiyasini T.Wzal, G`twg`ri ywlG` partiyasini esa S.Demirel boshqardi. 1983-yilda wtkazilgan parlament saylovda G`VatanG` partiyasi g`alaba qozandi va T.Wzal Bosh vazir lavozimini egalladi. 1989-yilda esa Turkiya prezidenti lavozimiga saylandi. T.Wzal davrida mamlakatda chuqur iqtisodiy islohatlar wtkazildi. Chunonchi, 1986-yilda xususiylashtirish tug`risida qanun qabul qildi. 1998-yildan davlat mulkini sotish boshlandi. Biroq bundan kwzlangan maqsadga erishilmadi. Chunki davlat mulki narxi qimmat bulgan uchun 1991-yil oqirigacha uning atigi 5 foizi xususiylashtirildi. 1991-yilgi parlament saylovlarida G`Twg`ri ywlG` partiyasi g`alaba qozandi. Uning rahbari S.Demirel hukimat tuzdi. 1993-yilda T.Wzal vafot etgash, S.Demirel mamlakat prizdentiga saylandi. 1995-yilda bwlib wtgan saylovlarda N.Erbaqon (G`FarovonlikG`partiyasi) Bosh vazirlikka kwtarildi. Turkiya Wrta Sharqda ixtisodiy rivojlangan davlatlardan biri. Ayni paytda,
71 quduratli zamonaviy armiyaga ham ega. Birooq Turkiya mamlakat haetini Garbiy Evropacha model asosida tula qayta qurishga muvaffaq bwlmadi. Bunga, birinchidan, uning texnik-iqtisodiy jihatidan orqada qolganligi sabab bwldi. Mamlakat aholisining 50 foizi hamon qishloq xwjaligida band. Ikkinchidan, davlat iqtisodiyatini qattiq markazlashtirgan va uning ustidan twla nazorat wrnatgan. Chunonchi, sanaotining kata qismi hamon davlat hamon davlat mulki hisoblanadi. Karqonalarning 70 foizga yaqini davlat dotatsiyasi hisobiga ishlaydi. Tashqi savdoda import eksportdan ustun turadi. Bu esa, wz navbatida, tashqi qarizning kupayishiga olib kelmoqda. 1995-yilda Turkiyaning tashqi qarzi 50 mlrd. dollirni tashkil etganligi asosan shu omil Bilan izohlanadi. 2000-yilda mamlakat prizdentligiga A.Sezer saylanadi. Tayyip Erdog`an Bosh vazir lavozimini egalladi. 2. Tashqi siesati. Turkiya tashqi siesotida birinchi navbatda AQSh bilan munosabatlarini yaxshilashga intildi. Chunonchi, AQSh hukimati 1974-yil 12- iyulda Turkiyaga moliyaviy va harbiy yordam kwrsatish twg`risida qaror qabul qildi. Turkiya G`Trumen doktrinasiG` bwicha harbiy yordam olldi. 1948-yil iyulda Turkiya hukimati AQSh Bilan G`Marshall rejasiG`asosida hamkorlik qilish tug`risida bitim imzoladi. Bu ikkala bitim buyicha Turkiya AQShdan 800 mln. dollar oldi va mablag`lar asosan harbiy ishga sarflandi. Budjetning 60 foizi bu davrda harbiy maqsadlarga ketmoqda edi. AQSh ning Koreyada olib borgan urishidan ishtirok etdi. 1951-yilida SEATO harbiy siesiy ittifoqi a`zosi buldi. Shu yildan boshlab turkiya tashqi siesatida Kipr masalasi alohida wrin tuta boshladi. 1955-yilida esa Bag`dod paktni imzoladi. 1959-yilida Turkiya hududida AQSh harbiy bazasi barpo etish twg`risida ikki tomanlama shartnoma imzolandi. Shuningdek Eron va Pokston Bilan shartnoma tuzib, SENTOni tashkil etti. (1958- yilida Iroq bu blokdan chiqib ketgan edi). 60-yillardan boshlab Turkiyaning AQSh bilan tamonlama ittifoqchilikka asoslangan tashqi siesotda wzgarish yuz bero boshladi. Endi Turkiya G`Umumiy bazorG` azsi bulgan davlatlar, birinchi navbatda, GFR Bilan iqtisodiy aloqalarini rivojlantira boshladi. 1974-yilda Kipr puammosi yanada keskinlashdi. Kiprni Gretsiyaga qushib olishga intiluvchi kuchlar qanuniy hukimatga qarshi bosh kwtardilar. Bunga jaboban Turkiya harbiy kuchlarini Kiprga kiritti. Shu tariqa Kipr amalda kiprlik turklar va kiprlik greklar jamolariga bulinib ketti. 3.Turkiya-Wzbekiston munosabatlari. Turkiya
Wzbekiston davlat
mustaqilligini birinchi bulib tan olgan davlatdir. Turkiya bilan Wzbekiston wrtasida abadiy dwstlik tug`risida shartnoma imzolangan. Wzbekistonda kwplap wzbek-turk qushma karxonalari faoliyat kursatmoqda. Ularning ichida Samarxanddagi G`OtaywlG` avtavus ishlab chiqaruvchi karxona alohida ahamiyatga ega. Sovet davlati parchalanib ketgach, Turkiya Wrta Osie respublikalari bilan yaqin munosabat wrnatdi. Yaponiya va AQSh firmalari Turkiyada sovutgich va televizor ishlab chiqaruvchi karxonalar qura boshladilar. Shuningdek, Turkiya kwpgina xorij firmalariga vositachi rolini wynomoqda. Turkiya Wzbekiston mustaqilligini birinchi bwlib tan mamlakatdir. 1991-yil dekabr`da Wzbekiston 72 Prezidenti I.Karimov Turkiyaga rasmiy tashrif bilan bordi. Mamlakat Prezidenti Turgut Wzal, Bosh vazir Suloymon Demiril va ishbilormanlar Bilan uchirashib, Wzbekiston Respublikasi va Turkiya jumhuriyati wrtasidagi aloqalarining asos va maqsadlari twg`risida shartnoma imzolandi. Bu shartnomada mamlakatlarimiz wrtasidagi manaviy, ruhiy yaqinlik taqidlandi. Iqtisodiy va savdo sahosida hamkorlik, madaniyat, Fan, ta`lim, sog`liqni saqlash, sport, turizm va boshqa bitimlar imzolandi. Ikki mimlakat wrtasidagi aloqalarini yangi bosqichga kwtarishda 1992-yil aprelida Turkiya Bosh vaziri Suloymon Demirelining respublikamizga tashrifi katta rol uynadi. Turkiyaning G`IntiernerG`, G`WzturkG`, G`WzyuksalG`, G`Dogu ilagG`, G`YazeksG`, G`BurselG` va boshqa firmalari Wzbekistonda keng faoliyat kwrsatadi. 1993-yil aprelida Turkiya Prezidenti T.Wzalning Wzbekistonga tashrifi, ayniqsa, samarali bo`ldi. G`Daromad va mol mulkka ikki tomonlama soliq solmaslik twg`risidaG`, G`Terrorizm, g`ayri qanuniy qurol va giyohvand moddalar tarqatishga qarshi kurash tug`risidaG`, bitiimlar va boshqa hujjatlar imzolanadi. 1993-yilda Wzbekstonga 240-mln. dollar miqdorida turli tovarlar keltirildi. Turkiyaning yordami bilan Qoraqolpag`istonda G`KateksG` va G`ElteksG`, Buxorada G`VardonzeG` (erkaklar kuylagi tikishga moslashgan) va boshqa kwplap karxonalar qurildi. Ularning ichida Samarxandagi G`OtayulG` avtobus ishlab chiqaruvchi karxona alohida ahamiyatga ega. Turklar Wzbekistondagi kwplap mehmonxonalarni qayta tamirlashda yordam kwrsatdilar. Ikki mamlakat wrtasida madaniyat, Fan sohasida ham aloqalar kuchayib barmoqda. Turkiya bilan Wzbekiston wrtasida abadiy dwstlik twg`risida shartnoma imzolangan.
Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling