Akobir o’lmasov 4-mavzu: XIV asrdan va XX asrning 90-yillarigacha bo‘lgan davrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar. Seminar savollari

10. Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yohud axloq” asari va uning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati?

Taniqli o’zbek pedagogi va olimi A.Avloniyning pedagogikaga oid asari 

asarlari ichida uning 1913 yilda yozgan va 1917 yilda ikkinchi bor nashr qilingan «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o’rganish sohasida katta ahamiyatga molikdir. Bu asar mazmun tomonidan muallifning boshqa ijtimoiy va pedagogik asarlari bilan uzviy bog’liqdir. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi» ilmaxloq haqida fikr yuritiladi. Shu jihatdan qaraganda bu asar Yusuf Xos 
Hojibning «Qutadg’u bilig», Kaykovusning «Qobusnoma», Nosir Xusravning 
«Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Ahmad Donishning «Farzandlarga 
vasiyat», Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik 
tariqati» asarlari shaklidagi o’ziga xos tarbiyaviy asardir. Shuni ta’kidlash lozimki, 
XX asr boshlarida bunday asarni yaratish, milliy g’oya, milliy ruh singdirilgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarning tatbiq etilishi pedagogika olamidagi yirik 
kashfiyotdir. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib «Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo’lib o’s-
dimi, ollohu akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmoq, yerdan turib yulduzlarga qo’l uzatmoq kabidur», deydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy
xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar katta ahamiyatga ega. 
11. XIX-XX asrning boshlarida G‘arbiy Yevropa pedagogik fikrlarida “erkin tarbiya” nazariyasining rivojlanishi?

O’rta asr G’arbiy Yevropa mamalakatlarida 2 guruhga bo’lingan va yetti fanni o’z ichiga olgan ta’lim dasturi vujudga keltirildi: 1 – guruh uchta fandan iborat. Bunga grammatika, ritorika va dialektika kirar edi. 2 – guruh to’rtta fandan iborat bo’lib, bunga arifmetika, geometriya, astronomiya va musiqa kirar edi. Mazkur o’quv fanlari qadimgi Yunoniston ta’lim tizimidan olingan edi, biroq o’rta asrlarda ularga diniy mazmun berilib, hammasi ramz bilan diniy ma’noda tushuntirilar edi. Masalan: grammatikani o’rganishdan maqsad – muqaddas diniy kitoblarni o’qishni bilib olish, ritorika (notiqlik san’ati nazariyasi) ni o’ranishdan maqsad va’zxonlik qilish, xutba o’qish san’atini egallab olish, musiqa deyilganda esa, diniy musiqa nazarda tutilardi (katolik cherkovida ibodat vaqtida organ musiqa asbobi chalinadi va diniy ashulalar aytiladi). Dialektika, munozara, bahslashish san’ati deb tushunilar va 8 katolitizmga qarshi chiquvchilar bilan munozara qilishga yordam beradigan fan deb hisoblanar edi. Hattoki, matematikaga ham ma’no berilar edi. Geometriya cherkov binolarini qurish uchun zarur fan deb hisoblanar edi, arifmetikani o’qitganda ayrim sonlarni ramz bilan diniy ma’noda (masalan, «1» raqami bu xudoning birligi simvoli (ramzi)deb tushuntirilar edi). Astronomiyadan esa diniy kalendar tuzishda foydalanilardi. Hamma fanlarning toji deb – teologiya hisoblanar edi. O’rta asrlarda beriladigan ta’lim dasturi cherkov maktablari orqali amalga oshirilar edi. Cherkov maktablarining aosiy turlari: prixod maktabi (ya’ni, bir cherkovga qarashli), magistr maktabi va bosh cherkov yoki yepiskop maktablaridan iborat edi.

12. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyada ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi?

Buyuk Pyotr davrida jamiyatda yangi dunyoqarash ko'rsatmalari shakllana boshladi. Odob-axloq qoidalarini, chet tillarini o'rgatish, G'arbiy Evropa modasiga kirish odamlar hayoti va ongiga ta'sir ko'rsatdi. Har qanday "begona" narsalarga qoyil qolish, yoshlarni o'qitish va o'qitish yondashuvlarining o'zgarishiga ta'sir qilmasligi mumkin emas. 18-asrda Rossiyada birinchi ta'lim jamiyatlari paydo bo'ldi. 19-asrda yosh avlodni ijodiy, bepul tarbiyalashning turli xil pedagogik loyihalari amalga oshirildi.

Dastlabki pedagogik nazariyalar "o'sib" borishiga oilaviy ta'lim tajribasi asos bo'ldi. Dastlab ular umumiy pedagogik xulosalar uchun oilaviy tarbiya tajribasidan foydalangan holda, oilada tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlarini ajratib ko'rsatmadilar.
Ijtimoiy ta'lim paydo bo'lishi bilan umumiy ta'lim jarayonida oila va maktab o'rtasidagi munosabatlar muammosi paydo bo'ldi. U turli xil yo'llar bilan - hukmron bo'lgan ijtimoiy tizimga, u yoki bu mutafakkirning yoki o'qituvchi-amaliyotchining falsafiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlariga qarab hal qilindi. Demak, qadimgi Rimda notiqlik nazariyasi mutaxassisi Kvintillianning fikriga ko'ra, jamoat (maktab) ta'limi individual (uy) ta'limiga qaraganda ko'proq afzalliklarga ega. U shunday deb yozgan edi: "Kim yolg'iz o'qigan bo'lsa, u o'z bilimlari bilan hayotga kirib, yorqin quyosh nurlari singari ko'r bo'lib qoladi va u uchun har qanday yangilikda boshi berk ko'chaga kiradi".