Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Вестфаль даври: жаҳон геосиѐсий тузилмасининг 
 
 
маркази сифатида миллий давлат моделининг 
 
 
 
ташкил топиши (1648 – 1914) 
“Папалар” даврининг тугаши билан Европада марказлашган 
миллий давлатлар ва уларга хос ҳудудий тузилиш тамойилига 
асосланган мамлакатлараро янги муносабатларни шакллантириш 
учун аста-секин шароитлар шакллана бошлади. Миллий 
давлатларнинг жаҳон геосиѐсий тузилмасининг асосий акторларига 
айланиши, сайѐра ҳудудларини эгаллаш учун давлатлараро 
курашнинг бошланиши, капиталистик муносабатларнинг ривожи ва 
бошқа ҳодисаларни геосиѐсий даврлаштириш айни Вестфаль 
системаси доирасида амалга оширилди. Ҳозирги жаҳон сиѐсати, 
Европада халқаро муносабатлар тамойилларига ҳам 1648 йилги 
Вестфаль сулҳ битими асос солди. 
Ғарбий Европа 1300 ва 1450 йиллар орасидаги тарихан 
мураккаб даврда тўқнаш келган иқтисодий, демографик ва 
экологик 
фалокатлар 
таъсиридан 
тарихда 
“янги 
давр” 
ҳисобланадиган XVI-XVII асрларда аста-секин қутула бошлади. 
Айрим шаҳарлар ва минтақалар кенг товар-пул, савдо ва ишлаб 
чиқариш муносабатларига киришиб, биқиқлик ҳолатидан чиқдилар, 
бўлғуси жаҳон капиталистик муносабатларининг пойдеворини
қўйдилар. Қитъанинг Венеция, Фландрия, Ганза каби йирик 
шаҳарлари ва бирлашмалари савдо, саноат, ишлаб чиқариш, товар-
пул айрибошлашнинг чинакам марказларига айланиб, атрофдаги 
ҳудудларга ижобий таъсир кўрсата бошладилар. 
Амалда янги иқтисодий, маданий ва савдо марказлари 
статусини олган бу шаҳарлар аста-секин қитъа сарҳадларини ошиб 
ўтиб, теваракдаги ҳудудларни савдо, ҳунармандчилик ва бошқа 
алоқаларга фаол жалб этди. Табиийки, Рим папаларининг чириган, 
итоаткор ўртаасрчилик бошқарув системаси ҳам, миллий-диний 
чекловлар ҳам бу “янги марказлар”ни қониқтирмай қўйган эди.
Ўша даврда жаҳон иқтисодиѐтининг етакчилари ҳисобланган 
Испания, Португалия, Англия ва Голландия ўз орқасида Франция, 
Германия, Польша, Италия шаҳарларининг қайноқ нафаси 
уфураѐтганини тобора кўпроқ сеза бошлади. 
XVI аср бошларидан Европада уруғ оқсуяклари, миллий, диний
зодагонлар орасидаги қарама-қаршиликлар шу даражага етдики, 

---

328 
энди Рим папаси ҳам, маҳаллий ҳукмдорлар ҳам бу ўзаро курашни 
тўхтатишга қодир бўлмай қолди. Шундай қилиб, миллий 
суверенитет, миллий давлат, шунингдек дунѐвий ҳокимиятнинг 
диний ҳокимиятдан устунлиги каби янги ҳукмрон ғояларнинг 
ижтимоий онгда қарор топиши мазкур даврда янги геосиѐсий 
тузилмани шакллантириш йўлида ташланган биринчи қадам 
бўлди. 
Шуни қайд қилиш керакки, бу даврда христианликнинг бўлиниб 
кетиши, протестантизм ва православиянинг янги марказлари пайдо 
бўлиши, уларнинг папага қарши очиқ кураш бошлаши каби 
драматик ҳодисалар дунѐвий миллий бошқарув тарафдорларининг 
позициясини кучайтирган жиддий омиллардан бўлди. Шундан 
бошлаб миллий онгни шакллантириш иши фақат амалий эмас, 
балки мафкуравий асосга ҳам эга бўлди. Миллий давлат мафкураси 
тарафдорлари кишиларни сафарбар этишда энди уларнинг қайси 
давлат ва миллатга мансублигига қарабгина эмас, диний 
тафовутларини ҳам ҳисобга олган ҳолда иш кўра бошладилар. Бу 
янги геосиѐсий тузилмани ва миллий давлатлар ўртасида 
муносабатлар моделини вужудга келтириш йўлидаги иккинчи 
қадам бўлди. 
Шаклланаѐтган давлат бошқаруви моделидаги фарқлар 
XV-XVIII асрларда Европада миллий давлатлар қурилиши ва янги 
геосиѐсий тузилманинг вужудга келиш жараѐнига таъсир кўрсатган 
асосий омиллардан бири ҳисобланади. Европа давлатлари ўз 
миллий характерлари, урф-одатлари, анъаналари ва тарихий 
хусусиятларига мувофиқ равишда давлат бошқарувининг иккита: 
“мутлақ монархия” (Франция, Пруссия, Австрия, Испания, Россия) 
ва “конституцион монархия” (Буюк Британия, Голландия ва б.) 
типини яратишди. Ички бошқаруви ва ташқи алоқаларида муайян 
тафовутлар бўлишига қарамай, давлатнинг ҳар иккала шакли ўз 
миллий манфаатларини ҳимоя қилишда бирдай қаттиқ сиѐсат 
юритди. Бу янги геосиѐсий тузилмани шакллантириш йўлидаги