Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Сайѐранинг “янги геосиѐсий тузилмаси” ѐндашуви: Жаҳон 
системаси ва унинг геосиѐсий тузилмасига бу ѐндашув миллий, 
цивилизация ва ижтимоий ѐндашувлардан тубдан фарқ қилади. Бу 
ѐндашувнинг моҳияти шундан иборатки, сайѐранинг глобаллашуви 
ва жаҳонда алоҳида таъсир кучи билан ажралиб турадиган 
геосиѐсий акторларнинг кўпайиб бораѐтгани геосиѐсий кучларни ва 
инсониятнинг таъсир марказларини геоиқтисодий ва трансмиллий 
омилларга қарам вазиятга солиб қўйди. 
Жаҳонга шаклланаѐтган янги геосиѐсий макон сифатида 
қарайдиган бу ѐндашувга мувофиқ, жадал ривожланаѐтган 
постиндустриал Шарқ ва юксак даражада ривожланган Ғарбнинг 
трансмиллий корпорациялари бир мамлакат доирасидан чиқиб, 
бутун жаҳон бўйлаб, ўзининг таъсир марказларини бунѐд этади. 
Бу эса жаҳон геосиѐсий тузилмасини шакллантиришга буткул 
янгича ѐндашувни тақозо қилади. 
Бу ѐндашувга мувофиқ, жаҳон тўртта янги геосиѐсий маконга 
бўлинади. Булар – постиндустриал Шимол, юксак даражада 
индустриал ривожланган Ғарб, жадал ривожланаѐтган Шарқ ва 
тараққиѐти ноиндустриал турда бўлган ва жаҳоннинг хом ашѐ 
базасига айланган Жануб. 
Мавжуд тафовутларига мувофиқ, бу ѐндашув жаҳоннинг янги 
геосиѐсий системасини иккита асосий таъсир доирасига бўлади: 
- етакчи давлатларнинг бошлиқларининг “Катта Еттилик” 
(Россия қўшилганидан кейин у “Катта Саккизлик”ка айланди) 
типидаги олий даражадаги учрашувларида қабул қилинадиган 
муҳим стратегик қарорлар;
- марказлашган геосиѐсий минтақаларнинг кўпдан-кўп суверен 
майда давлатларга парчаланиб кетиши ва жаҳонда улар геосиѐсий 
ролининг ошиши (СССР ва Югославиянинг қулаши, Фаластин 
давлатининг барпо этилиши ва ҳ.к.). 
8.2. Жаҳон геосиѐсий тузилмасининг даврлари 
 
 
 
ва характерли хусусиятлари 
Геосиѐсий даврлаштириш ва жаҳон геосиѐсий тузилмасини 
шакллантириш жараѐни геосиѐсат фани яратилишидан анча олдин 
бошланган.

---

324 
Жаҳон мамлакатларининг сайѐрадаги геосиѐсий маконларининг 
аниқлаш амалиѐти илк бора тахминан беш аср муқаддам Испания 
ва Португалия ўртасида “жаҳонни бўлишиб олиш тўғрисидаги” – 
1494 йилда Тордесильяс ва 1529 йилда Сарагоса шартномалари 
асосида амалга оширилган. Бу жараѐн у ѐки бу шаклда 1991 
йилдаги Беловеж битимига қадар давом этди. Ўшанда Россия, 
Украина ва Белоруссия раҳбарлари СССРни тарқатиш ҳақида 
келишиб олган эдилар. 
Кўряпмизки, 
жаҳон 
геосиѐсий 
харитасида 
айрим 
мамлакатларнинг ўрнини аниқлаб олиш учун башариятга тахминан 
беш юз йил керак бўлди. 
Умуман, жаҳон геосиѐсий тузилмасининг бутун босқичлари 
Европадаги давлатлараро муносабатлар динамикаси билан ҳам 
боғлиқдир. Бутун Европани ўз таъсири остида тутиб турган Ғарбий 
Рим ва Византия (Шарқий Рим) империяларининг аста-секин 
заифлашуви ва шунга мувофиқ равишда мутлақ ҳокимиятга 
интилаѐтган қироллик ҳокимиятларининг кучайиши кўп ўтмай 
сайѐранинг бу қисмида миллатлар ва миллий манфаатларнинг 
биринчи тўқнашувларига сабаб бўлди.
Кучайиб бораѐтган қироллик ҳокимиятлари энди католик Рим 
ва тамоман заифлашган Византия ҳукмронлари қўл остида яшашни 
хоҳламай қолган эди. XV – XVII асрларда етарлича куч тўплаган 
қироллар диний империялар бўйинтуруғи остидан чиқдилар ва 
Испания ва Португалиядан сўнг, мустамлакаларни босиб олиш 
ҳисобига ўз “миллий ҳудудлари”ни кенгайтиришга киришдилар. 
Уларнинг бу қадамлари кўп ўтмай Европанинг ҳамма халқлари кўп 
йиллар давом этган миллатлараро урушларга тортилишига сабаб 
бўлди. Бу Вестфаль сулҳига ва Европада давлатлараро 
муносабатларнинг муайян системаси ўрнатилгунга қадар давом 
этди.
Бу урушлар Европадаги ерларни, қулай географик маконларни 
эгаллаш 
учунгина 
эмас, 
бошқа 
қитъаларни, 
янги-янги 
мустамлакаларни босиб олиш учун ҳам олиб борилди. 
Россияда 1917 йилда содир бўлган октябрь социалистик 
тўнтариши, сўнгроқ СССРнинг ташкил этилиши, жаҳоннинг бир-
бирига қарама-қарши синфий-мафкуравий лагерларга бўлиниб 
кетиши янги геосиѐсий воқеликни майдонга келтирди. 
Шаклланган янги шароит асосий геосиѐсий акторларнинг 
(давлатлар ва давлатлараро бирлашмаларнинг) кураш методларини 

---

325 
жаҳон миқѐсида такомиллаштиришга йўналтирилган назарий ва 
амалий тадқиқотлар ўтказиш заруриятини тақозо қилди. Ҳодисалар 
жараѐни аста-секин ХХ асрнинг биринчи ярмидан бошлаб халқаро 
муносабатлар ва давлатлараро алоқаларда сиѐсий, географик ва 
геостратегик омилларни кенг қўлланишга олиб келди. 
Европада марказлашган давлат қурилишининг бошланиши 
билан бир вақтга тўғри келган ва капитализм ривожига йўл очган 
мустамлакачилик ҳаракати тез орада жаҳонга ѐйилди ва сайѐранинг 
янги геосиѐсий тузилмасини шакллантиришга туртки берди. Бу 
жараѐн Биринчи Жаҳон урушининг охирига қадар давом этди ва 
жаҳонни янгидан бўлиб олишни талаб қилган Германиянинг 
мағлубиятини 1919 йилги Версаль конференциясида расман 
мустаҳкамлаш билан ниҳоясига етди. 
Версаль конференциясида ғолиб мамлакатлар Германияни 
олдинги “тартибот”га бўйсунишга мажбур қилишди, уни 
“анъанавий чегарлари” доирасига қайтаришди, Усмонийлар 
империясини тугатишди, унинг мустамлакаларини бўлиб олишди 
ва Россия империясининг ворисига айланган Совет ҳокимиятига 
қарши узоқ курашни бошлаб юборишди.