Alimova moxichexra muzafarovna sovet hokimiyati yillarida quyi zarafshon vohasida iqtisodiy-ijtimoiy hayot

“1925-1941-yillarda ijtimoiy jarayonlarning tarixiy tahlili, yutuqlar va 
foydalanilmagan imkoniyatlar” deb nomlangan uchinchi bobda ta’lim va 
40
Shamsutdinov R. O‘zbekiston dehqonlarining Shimoliy Kavkazga surgun qilinishi. O‘zbekiston tarixi jurnali, 
2003. - №- 1, - B. 55-60.
41
Qizil O‘zbekiston, 1932-yil 1-noyabr.
42
Qizil O‘zbekiston, 1934-yil 23-noyabr. 
43
Buxoro viloyati davlat arxivi, 324-fond, 1-ro‘yxat, 290-yig‘ma jild, 46-varaq. 
44
Buxoro viloyati davlat arxivi, 151 – fond, 1-ro‘yxat, 116 yig‘ma jild, 11 – varaq. 
45
Buxoro viloyati davlat arxivi, 151 – fond, 1-ro‘yhat, 116 yig‘ma jild, 25-30 varaqlar. 
46
O‘zbekiston Milliy arxivi, R – 95-fond, 9-ro‘yxat, 215- yig‘ma jild, 35- varaq. 
47
O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob, T.: Sharq, 2000. - B. 356. 
48
Аминова Р.Х. Возвращаясь к истории коллективизации в Узбекистане (1929-1932). Т.: Фан, 1977.- С. 49. 

---

19 
sog‘likni saqlash tizimining ahvoli, yechim va muammolar, sovet jamiyatining 
zo‘ravonlik siyosati yillarida Quyi Zarafshon vohasi o‘rganilgan. 1925-1941- 
yillarda Quyi Zarafshon vohasida ijtimoiy jarayonlar ham murakkab, spiralsimon, 
to‘lqinsimon tarzda kechdi. Eng avvalo sovet ta’lim tizimini yo‘lga qo‘yish, 
maktablar ochish va ta’lim-tarbiya jarayonini yo‘lga qo‘yish ishlari, birinchi va 
ikkinchi bosqichli maktablar tashkil etish orqali amalga oshirildi. Jumladan, Quyi 
Zarafshon okrugida 1925-yilda 2 ta ikkinchi bosqich maktabi va qizlar uchun 3 ta 
birinchi bosqich maktabi faoliyat yuritardi. Shofirkon tuman Bog‘iafzal qishloq 
sovetidagi “Regi shoyi” qishlog‘ida Karomat Omonov 1926-yilda birinchi 
boshlang‘ich maktabni ochgan
49
. 1924/1925-o‘quv yilida respublika qishloqlarida 
640 ta maktab faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1925/1926-o‘quv yilida 1052 ta 
maktabda darslar olib borilgan
50
. 1925/1926-o‘quv yilidan maktablarda dars berish 
uchun o‘qituvchilar tayyorlanadigan 500 kishilik pedagogik kurslar Toshkent va 
Samarqandda ochildi
51
.
Zarafshon viloyatida 164 ta maktab, 7209 nafar o‘quvchi bo‘lib, tahsil olgan 
o‘quvchilar soni 1925/1926-o‘quv yilida 1924/1925-o‘quv yiliga nisbatan 4114 
nafar o‘quvchiga ko‘paygan edi
52
. 1929/1930-o‘quv yili uchun rayon byudjetlari 
xalq ta’limi uchun Zarafshon okrugi bo‘yicha 431961 so‘mni tashkil etgan
53
. 
O‘zbekistonda xalq ta’limidagi keskin burilishlar amalga oshirilishi O‘z SSR 
XKSning 1930-yilning 23-avgustida “O‘zbekiston SSRda boshlang‘ich umumiy-
majburiy ta’limga o‘tish to‘g‘risida”gi qarorning qabul qilinishi bilan bog‘liq edi
54
. 
Keng 
miqyosda 
bolalarni 
maktablarga 
jalb 
etish 
uchun 
maktablarga 
moslashtirilgan binolar yo‘q edi, hatto mavjud binolarni tuzatish, ta’mirlash uchun 
ham vositalar yetishmasdi
55
. Savodsizlikni tugatish bilan bog‘liq jarayonlar Quyi 
Zarafshon vohasining hamma hududida ham bir xil yondashuv asosida amalga 
oshirilmagan, tashkiliy-moliyaviy yetishmovchiliklar uchrab turgan. 1930-yilda 
xalq ta’limi xodimlarining ish haqi oshirilgan
56
. Shahrisabz, Kitob, Konimex, 
Shofirkon, Jarqo‘rg‘on kabi shahar va rayonlarda maktab binolari va jihozlarining 
yo‘qligi natijasida o‘quvchilar ikki smenada yerda o‘tirib o‘qitilgan, sinfxonalari 
to‘shalmagan. 1930-yillarda savodsizlikni va chalasavodlikni tugatish uchun 
kurslar tashkil etilgan. Masalan, 1937-yilda Buxoro shahridagi “Uchqun” nomli 
artel jamoasining yosh ishchilar kursida 36 nafar savodsizni va 15 nafar 
chalasavodni savodli qilishdi
57
. Quyi Zarafshon vohasidagi rayonlarda ta’lim-
tarbiya ishlari zamon talablari darajasiga yaqinlashib, Buxoro shahridagi bir qator 
maktablardagi o‘quvchilar ta’lim talablarini bajarishga harakat qilayotgan edilar. 
Shahardagi Kuybishev nomli o‘n yillik maktabda a’lochilar soni ko‘paygan edi
58
. 
49
Muallifning Jo‘raev Xudoyqul Mullajonovich bilan muloqoti 2022-yil 22-mayda yozib olindi. 
50
Карыниязов Т.Н. Очерки истории культуры Советского Узбекистана. М.: АН СССР. -1955. - С. 157. 
51
Правда Востока, 21 января 1931 года. 
52
Buxoro viloyat davlat arxivi, 28-fond, 1-ro‘yxat, 193-yig‘ma jild, 309- varaq. 
53
O‘zbekiston Milliy arxivi, R-837-fond, 15-ro‘yxat, 214-yig‘ma jild, 13-varaq. 
54
Карыниязов Т.Н. Очерки истории культуры Советского Узбекистана. М.: АН СССР. -1955. - С. 157. 
55
Правда Востока, 21 января 1931 года.
56
O‘zbekiston Milliy arxivi, R-837 –fond, 8-ro‘yxat, 88- yig‘ma jild, 87-varaq. 
57
Buxoro viloyat davlat arxivi, 151-fond, 1-ro‘yxat, 4-yig‘ma jild, 2,3- varaq. 
58
A’lochilar ko’paymoqda // Buxoro proletari, 1938-yil 6-aprel. 

---

20 
1935/1936-o‘quv yilida Buxoro shahrida 13 ta maktab, 112 ta sinf, 4225 nafar 
o‘quvchi bo‘lsa, 1940/1941-o‘quv yiliga kelib maktablar soni 16 taga yetib, 
bulardan 14 tasi o‘rta va to‘liqsiz o‘rta maktablar edi
59
. Buxoro shahrida 1938-
yilda hali 4227 nafar savodsiz va chalasavod bo‘lib, shundan 1318 nafari maktabga 
tortilmagan edi
60
. Quyi Zarafshon vohasidagi shahar va rayonlarda ham maktab 
ta’limi, o‘rta maxsus bilim yurtlari, institutda ta’lim-tarbiya jarayonida zamon 
talabi asosida ancha o‘zgarishlar, miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari ham ma’lum 
darajada rivojlangan bo‘lib, savodxonlik darajasi ko‘tarilgan edi. 1930-1940- 
yillarda Buxoro pedagogika instituti Buxoro viloyati bo‘yicha 800 kishilik 
o‘qituvchilar armiyasini yetkazib berdi
61
.
Aholi salomatligini muhofaza qilish har bir tarixiy davrda ijtimoiy siyosatning 
eng muhim bo‘g‘ini ekanligi isbot talab etmaydi. Ammo 1930-yillarda 
O‘zbekistonda, jumladan Quyi Zarafshon vohasida ham murakkab ijtimoiy-siyosiy 
va iqtisodiy vaziyat sharoitida tibbiy xizmat ko‘rsatish ishini yo‘lga qo‘yish 
moddiy-texnik baza yaratish, mutaxassis kadrlar (vrachlar va hamshiralar) 
tayyorlash uchun o‘rta-maxsus va maxsus oliy maktablarni tashkil etish, davolash 
muassasalarini bunyod etishga salmoqli mablag‘ zarur bo‘lgan edi. Dastlabki 
ambulatoriya va birinchi feldsherlik punkti 1920-1921-yilda tashkil etilib, 1924- 
yilda BXSR da 4 ta shifoxona va 13 ta ambulatoriya tibbiy xizmat ko‘rsatar edi
62
. 
O‘zbekiston respublikasida sog‘liqni saqlash tizimida hammasi bo‘lib 581 nafar 
erkaklar va 393 nafar ayollar tibbiy xizmat ko‘rsatar edi
63
. 1925-1926-yildan 1926-
1927-yilgacha Zarafshon viloyati bo‘yicha sog‘liqni saqlash muassasalari tarmog‘i 
Buxoro shahar bo‘limi, Buxoro sog‘liqni saqlash bo‘limi va viloyat kasalxonasidan 
iborat bo‘lib, 150 ta koyka, 98 nafar tibbiyot personali, 2 nafar akusher, 4 nafar 
feldsher faoliyat yuritar edi
64
. Tibbiyot o‘quv yurtlarida mahalliy aholi vakillari 
juda kamchilikni tashkil etgan. Masalan, 1926-1927-yilda tibbiyot fakultetini 
tugatgan 85 nafar talabaning 10 foizini mahalliy xodimlar tashkil etardi. Shu 
yillarda aholining yuqumli kasalliklarga chalinishi, bu kasalliklarning tarqalish 
sur’atlari juda yuqori edi. Ayniqsa, Toshkent, Buxoro va Zarafshon okruglarida tif, 
bezgak kasalliklari ommaviy tus olgan edi. Buxoro vohasidagi sug‘orish tizimini 
yaxshilash va bezgak kasali manbasini yo‘qotish maqsadida 1934-yilda VKP(b) 
MKning “Shoxrud sug‘orish tizimini tubdan qayta qurish to‘g‘risida”gi qarori 
qabul qilinib, bezgak kasali uchun chashma vazifasini ado etuvchi botqoqliklar 
yo‘q qilindi
65
. 1929-1930-yil uchun Zarafshon okrugi (viloyat) bo‘yicha sog‘liqni 
saqlash tizimiga ajratilgan byudjet mablag‘i 342580 so‘mni tashkil etgan
66
. 
Zarafshon oblasti bo‘yicha jami vrachlar soni 73 nafarni tashkil etib, shu jumladan 
59
Roza I. Shaharning ilg’or maktablarida. // Buxoro haqiqati, 1940-yil 27-avgust.
60
Maktablarda rus tilini o’qitisni keskin ravishda yaxshilaylik. // Buxoro haqiqati, 1938-yil 20-aprel. 
61
КПСС во главе культурной революции в СССР. М.: Политиздат -1972. -С. 369. 
62
Karomov G‘.H. Turkiston ASSR BXSR va XXSR da sog‘liqni saqlash sohasini yo‘lga qo‘yilishi. Tarix fanlari 
bo‘yicha falsafa (PhD) darajasini olish uchun yozilgan dissertaцiya avtoreferati. B. 2020. - B. 20.
63
O‘zbekiston Milliy arxivi, R-837-fond, 15-ro‘yxat, 214-yig‘ma jild, 13-varaq. 
64
O‘zbekiston Milliy arxivi, R-86-fond, 1-ro‘yxat, 3097-yig‘ma jild, 265-varaq. 
65
Buxoro viloyati davlat arxivi, 324- fond, 1-ro‘yhat, 265-yig‘ma jild, 1-varaq.
66
O‘zbekiston Milliy arxivi, R-837-fond, 15-ro‘yhat, 214- yig‘ma jild, 13-varaq. 

---

21 
tish doktorlari -18 nafar, akusherlar-10 nafar, feldsherlar - 15 nafar, tibbiy 
hamshiralar – 30 nafarni tashkil etgan. Zarafshon oblasti bo‘yicha tibbiyot tizimida 
faoliyat ko‘rsatuvchilar 174 nafarni tashkil etardi
67
.
1930-yillarda joylarda keng tarqalgan turli xil kasalliklarning oldini olish 
uchun sug‘urtalangan tibbiy yordam ko‘rsatish jamg‘armalari tashkil etilgan
68
. 
1930-yillarda sog‘liqni saqlash sohasida muayyan o‘zgarishlar amalga oshirilgan, 
tibbiyot muassasalari tarmog‘i bir muncha kengaytirildi, vrach kadrlarni 
qo‘nimsizligiga barham berildi, kasalxonalarning moddiy ta’minoti masalasi 
nisbatan hal etildi, shahar va qishloq aholisi o‘rtasida sanitariya sohasini bir 
muncha yuksaltirishga harakat qilindi, sanitariya komissiyalari tashkil etildi, 
shuningdek, dori-darmon yetkazib berishda, tez tibbiy yordam ko‘rsatishda 
muayyan yutuqlarga erishildi. Zarafshon oblasti bo‘yicha tibbiy xizmat 
ko‘rsatilgan bemorlarning umumiy miqdori bir oyda o‘n ming kishini tashkil 
etgan. Umuman olganda, sog‘liqni saqlash sohasidagi mavjud keskinlikni to‘la 
bartaraf etilishiga muvaffaq bo‘linmadi.
Sovet jamiyatining zo‘ravonlik siyosati yillarida Quyi Zarafshon vohasida 
ham o‘ylab chiqarilgan soxhta ayblovlar bo‘yicha minglab insonlar jazolandi. 
1937-1938-yillardagi zo‘ravonlik siyosati oqibatida Buxoro viloyatining shahar va 
qishloqlarida ko‘plab begunoh kishilar qurbon bo‘ldilar. Buxoro okrugi operativ 
sektori bo‘yicha 1937-1938-yilda qatag‘on qilinganlarning umumiy soni 876 
nafarni tashkil etib, shundan Buxoro shahridan 126 nafar, Buxoro tumanidan 12 
nafar, Vobkent tumanidan 91 nafar, Sverdlov (Jondor) tumanidan 20 nafar, Kogon 
tumanidan 99 nafar, Romitan tumanidan 45 nafar, Bauman (Shofirkon) tumanidan 
106 nafar, Qorako‘l tumanidan 64 nafar, G‘ijduvon tumanidan 150 nafar. Qayd 
etilganlardan 395 nafari otishga, 416 nafari 10 yillik qamoq jazosiga, 12 nafari esa 
8 yillik qamoq jazosiga hukm qilingan
69
. Prezident Sh.M.Mirziyoyev qatag‘onlar 
haqida shunday fikr bildirgan edi: “Katta salohiyatga ega yetakchilar, olimlar, 
adiblar, shifokorlar, o‘qituvchilar qatag‘on qilingan. Ular xalqimizning eng sara 
vakillari edi. Mustabid tuzumga millat ko‘zini ochadigan, unga o‘zligini 
tanitadigan ziyoli insonlar kerak emas edi. Ularning aybi, buyuk bo‘lgani”
70
. 
O‘ylab chiqarilgan soxta ayblovlar bo‘yicha O‘zbekistonda 1937-1939-yillarda 41 
mingdan ziyod kishi qamoqqa olinib, bulardan 37 mingdan ortiq kishi jazolanib, 
6320 kishi otib tashlangan
71
.
Quyi Zarafshon vohasida ham 1925-1926-yillardan boshlab dastlabki 
savodsizlikni tugatish maktablari, chala savodlikni tugatish va savod chiqarish 
kurslari tashkil etilgan. 1930-yildan boshlab umumiy majburiy ta’limga o‘tilgan. 
1925-1930-yillarda Quyi Zarafshon vohasida ham dastlabki tibbiyot maskanlarini 
tashkil etish boshlanib, 1930-yillarda sil va teri-tanosil kasalliklari dispanserlari 
67
Buxoro viloyati davlat arxivi, 28-fond, 1-ro‘yxat, 193-yig‘ma jild, 111,311- varaqlar. 
68
O‘zbekiston Milliy arxivi, R-837-fond, 9-ro‘yxat, 712-yig‘ma jild, 16,17,18-varaqlar. 
69
Qatag‘on qurbonlari. Xotira (Buxoro viloyati). Tuzuvchilar: R.Shamsutdinov, E.Dusmatov, X.Qurbonov. Buxoro, 
2009. - B.20. 
70
Yangi O‘zbekiston, 2021-yil 1-sentyabr. - № 176.- B.5. 
71
Правда Востока, 15 сентября, 1991 года. 

---

22 
tashkil etilgan hamda Zarafshon viloyatida 174 nafar tibbiyot xodimlari faoliyat 
ko‘rsatgan. 1937-1938-yillardagi “katta qirg‘in” davrida Buxoro viloyatidan 1157 
kishi aybsiz qatag‘on qilingan. 
XULOSA 
1. 1926-1927-yillar va 1927-1932-yillarda ikki bosqichda Quyi Zarafshon 
vohasida (boshqa hududlar kabi) amalga oshirilgan “Hujum” kampaniyasi yuz 
bergan ziddiyatlar va xatolarga qaramasdan o‘zbek xotin-qizlarining ozodlikka 
chiqishida muhim tarixiy ahamiyatga molik bo‘ldi. “Hujum”ning asosiy maqsadi 
paranji tashlashdan iborat bo‘lmagan, balki xotin-qizlarni ijtimoiy ishlab 
chiqarishga jalb etishga qaratilgan bo‘lib, pirovard natijada ular mehnat qilishda 
erkaklar bilan teng huquqqa ega bo‘lgan.
2. O‘zbekistonda amalga oshirilgan (1925-1929) yer-suv islohotining ikkinchi 
bosqichi Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Zarafshon, Qashqadaryo, Xorazm va 
Surxondaryo okruglarida uch bosqichda bo‘lib o‘tgan. Yer-suv islohotining 
ikkinchi bosqichi 1927-yilda Zarafshon viloyati (Buxoro va O‘rta Zarafshon 
okruglari)da o‘tkazilib, xo‘jaliklarning umumiy soniga nisbatan 3,4 foizni tashkil 
etgan boy-quloqlarning mol-mulki musodara etilgan. O‘zbekiston SSR 
hukumatining 1926-yil 16-dekabrdagi “Zarafshon viloyatida yer-suv islohoti 
to‘g‘risida”gi dekretiga asosan yer egalaridan 35 desyatinadan ortiqcha 
foydalaniladigan yerlar tortib olinib, zaxira yerlar davlat yer fondiga topshirilgan. 
“Sinfiy tabaqalanishga yordam berish” deb atalgan shior bilan sovet hokimiyati 
qishloqdagi o‘rta qatlam (o‘rta hol dehqon) ga tayangan holda, kambag‘al 
dehqonlar tabaqasi qo‘li bilan sovet hokimiyatiga qarshi bo‘lgan boylar tabaqasini 
yo‘qotishga harakat qilgan.
3. 1925-1929-yillarda amalga oshirilgan “agrar inqilob” munosabati bilan 
dastlabki jamoa xo‘jaliklari Zarafshon vohasida ham tashkil etila boshlangan. 
Bunday xo‘jaliklar jamoasi qishloq xo‘jalik arteli, kommuna, yerni birgalikda 
ishlash hamjamiyati (TOZ), matlubot kooperatsiyasi degan nomlar bilan atalib, 
1928-yilda tashkil etilgan artellar soni 60 dan ortiq bo‘lgan. Zarafshon vohasida 
amalga oshirilgan yer-suv islohoti yoki “agrar inqilob” natijasida vohadagi 
qishloqlarning yaxlit iqtisodiy-ijtimoiy tuzilishiga ikki tomonlama, ham ijobiy, 
ham salbiy o‘zgarishlar kiritilgan; natijada o‘rtahol dehqonning xo‘jalik 
samaradorligi ko‘tarildi; sinfiy-mafkuraviy yondashuv siyosati islohotning 
imkoniyatidan keng foydalanishga yo‘l qo‘ymadi. O‘zbekiston SSRdagi boshqa 
hududlar (Farg‘ona, Toshkent va Samarqand)ga qaraganda Zarafshon okrugida 
islohot jarayonida nisbatan ko‘proq yerlar musodara qilinib, ortiqcha yerlar tortib 
olindi. Zarafshon vohasida yer-suv islohoti tugashi (1928-1929) bilan “quloq”larga 
va boylarga nisbatan “kurash” boshlanib, bu jarayon yoppasiga jamoalashtirish 
siyosati avj olishi bilan yanada kuchaygan. Yoppasiga jamoalashtirish siyosati 
boylar va “quloq”larning sovet hokimiyatiga qarshi qurolli chiqishiga ham turtki 
bo‘lgan. 
4. 1929-1931-yillarda sovetlar o‘z hokimiyatini saqlab qolish va uni himoya 
qilish maqsadida ma’muriy-buyruqbozlikni kuchaytirib, ochiqdan-ochiq kuch 

---

23 
ishlatishga o‘tdi, turli xil kuch ishlatish organlarining bosimi kuchaydi, joylarda 
esa sud funksiyasiga ega bo‘lgan “uchlik”lar faoliyati kuchaytirildi, boy-
quloqlarning mol-mulkini musodara qilishdan surgun qilishgacha bo‘lgan vakolat 
mahalliy ma’muriy boshqaruv organlari ixtiyoriga o‘tkazildi. 1930-yillarda ham 
Quyi Zarafshon vohasida sobiq amir amaldorlari va ularniing yaqinlarini kolxoz, 
kooperativ va boshqa sovet tashkilotlaridan chiqarish yoki jazoga tortish ishlari 
davom etgan. Qishloqlardagi kolxozlarga qarshi, kolxoz mulkini o‘g‘irlash, talon-
toroj qilish, turli xil zararkunandachilik qilish holatlari hatto 1930-yillarning 
oxirigacha ham davom etib kelgan. 
5. Yoppasiga jamoalashtirishga rahbarlik qilish uchun respublika va viloyat 
shtablari tashkil etilib, hamma yerda ommaviy axborot vositalari va jamoat 
tashkilotlari to‘liq harakatga keltirilgan, 1929-yilning noyabridagi kompartiya 
qarori bilan “Markaz” (Rossiya viloyat va shaharlari) dan 25 ming ishchi, agrar 
inqilobni avj oldirishga ko‘maklashish uchun yuborilgan. Ammo ularning amaliy 
faoliyati Quyi Zarafshon vohasidagi sharoitda kutilgan natijani yuzaga keltira 
olmagan. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mehnatni to‘g‘ri va unumli tashkil 
etish maqsadiida 1931-yilda ikkita jarayon amalga oshirilgan: kichik kolxozlar 
birlashtirilib, yirik kolxozlarga aylantirilgan; kolxozchi erkak va xotin-qizlarning 
mehnat qilishini ixtisoslashtirish uchun brigadalar tizimi tashkil etilgan. Quyi 
Zarafshon vohasida ham qishloq xo‘jaligini jamoalashtirishning jadallashtirilishi, 
uni tashkil etishdagi majburiylik tamoyiliga o‘tilishi va ma’muriy buyruqbozlik 
tizimi bosimining kuchayib borishi oqibatida (1930-1931-yillarda) vohaning 
ko‘pgina joylari (Buxoro okrugi)da tashkil topgan kolxozlardan chiqib ketish, 
shuningdek, kolxozlarning tarqalib ketishi kabi holatlar avj olgan. 1931-1932- 
yillarda Quyi Zarafshon vohasidagi ko‘pgina tuman va qishloqlardan “quloq” 
sifatida jazoga tortilganlar begona sovuq o‘lkalardagi qamoq va surgunlarda bevaqt 
vafot etishgan, ularning oz qismigina o‘z yurtiga qaytib kelgan. 1932-1934-yillarda 
Quyi Zarafshon vohasi (Buxoro okrugi) da kolxoz tuzumiga qarshilik ko‘rsatish, 
kolxozning 
mol-mulkiga 
zarar 
yetkazishlar kuchayib 
ketgan, 
davlatga 
topshiriladigan paxta, urug‘lik chigit, ish hayvonlari atayin yo‘qotilgan. 
6. 1925-1941-yillarda Quyi Zarafshon vohasidagi shahar, tuman va 
qishloqlarda mavjud bo‘lgan ta’lim tizimida sezilarli o‘zgarishlar yuz bergan. 
Dastlabki davrda joylarda savodsizlikni tugatish maktablari, savodsizlikni bitirish 
punkti tarmoqlari (odatda ular boshlang‘ich maktablarda tashkil etilgan), kattalar 
uchun savod chiqarish kurslari kabilar tashkil etilgan. 1930-yildan boshlab 
respublikada umumiy majburiy ta’limga o‘tilgan. Tashkil etilgan maktablarda 
o‘zlashtirish darajasi past bo‘lgan, maktab yoshidagi bolalar o‘qishga to‘liq jalb 
etilmagan, maktablar uchun binolar yetishmagan, pedagog xodimlar tayorlash, 
darsliklar va o‘quv jihozlari ta’minoti qoniqarsiz darajada bo‘lgan.
7. 1925-1941-yillarda Quyi Zarafshon vohasida sog‘liqni saqlash tizimida 
dastlabki davrda moddiy-texnik bazani yaratish, tibbiy xizmat ko‘rsatishni tizimli 
yo‘lga qo‘yish, bu borada mutaxassis xodimlar masalasini hal qilish, kasalxona, 
ambulatoriya va poliklinikalar qurish vazifasi kun tartibiga dolzarb qilib qo‘yilgan. 
1927-yilda Zarafshon viloyati sog‘liqni saqlash tizimi tarmog‘ida davolash o‘rni 
265 koykani tashkil etgan. Quyi Zarafshon vohasidagi shahar va qishloqlarda 

---

24 
dorixonalarga dori-darmon yetkazib berishda, tibbiy xizmat ko‘rsatish 
samaradorligini oshirishda muayyan yutuqlarga erishilgan. Viloyat bo‘yicha tibbiy 
xizmat ko‘rsatish miqdori bir oyda o‘n ming kishini tashkil etgan. Ammo qishloq 
joylarida tibbiy xizmat ko‘rsatish hali nochor ahvolda bo‘lgan, kadrlar tanqisligi 
sezilgan va kasalxonalar kam bo‘lgan. 
8. 1937-1938-yillardagi “katta qirg‘in” oqibatida Buxoro viloyatining shahar 
va qishloqlaridan ham ko‘plab begunoh bo‘lgan kishilar qatag‘onga tortilganlar va 
bevaqt qurbon bo‘lganlar. 1937-yil 10-avgustdan 1938-yilning mart oyigacha 
o‘tkazilgan “katta qirg‘in” natijasida qatag‘on qilinganlarning umumiy soni 876 
kishini tashkil etgan. Hukm qilinganlarning barchasi aybdorligiga ishonish juda 
qiyin. Chunki qo‘yilgan ayblar o‘ta soxta va uydirmalardan iboratligi haqiqatga 
yaqinroqdir. Dissertatsiyada bir qator vatandoshlar, shuningdek, rahbar xodimlar 
va oddiy odamlar o‘rtasida ham qatag‘onlar amalga oshirilgani haqida birlamchi, 
hozirgacha ilmiy muomalaga kiritilmagan manbalar orqali ma’lumot berildi. 
Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib quyidagi takliflar va tavsiyalar ishlab 
chiqildi: 
1. 1925-1941-yillarda Quyi Zarafshon vohasining iqtisodiy va ijtimoiy 
hayotiga oid fundamental monografiya tadqiqoti yaratish; 
2. Sovet hokimiyati yillari (1925-1941)da Quyi Zarafshon vohasidagi amalga 
oshirilgan iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga tegishli dissertatsiya materiallaridan 
ko‘p tomlik O‘zbekiston tarixining sovet davrini yaratishda foydalanish; 
3. Quyi Zarafshon vohasi tumanlarida qatag‘on qurbonlari bo‘lgan 
shaxslarning ismi sharifi, tarixiy taqdirlarini ochib beruvchi aloxida kitoblar chop 
etish va ular haqida telefilmlar yaratish; 
4. 1925-1941-yillarda Quyi Zarafshon vohasidagi tarixiy jarayonlar 
materiallarining elektron saytini yaratish. 

---