Alimova moxichexra muzafarovna sovet hokimiyati yillarida quyi zarafshon vohasida iqtisodiy-ijtimoiy hayot

Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi: Mazkur tadqiqot natijalari 6 ta, 
jumladan, 3 ta xalqaro va 3 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida 
muhokamadan o‘tkazilgan. 
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Tadqiqotning mavzusi bo‘yicha 
jami 16 ta ilmiy ish, jumladan, O‘zbekiston respublikasi Oliy attestatsiya 
komissiyasining dissertatsiyalar asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya qilingan 
ilmiy nashrlarda 6 ta ilmiy maqola, 4 ta respublika va 2 ta xorijiy jurnallarda chop 
etilgan. 
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, yetti 
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, izohli lug‘at hamda 
ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning tadqiqot qismi 138 betni tashkil etadi. 
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI 
Dissertatsiyaning kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi asoslanib, 
maqsad va vazifalari, ob’ekti va predmeti belgilab olingan. Tadqiqotning 
O‘zbekiston Respublikasi fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor 
yo‘nalishlariga mosligi ko‘rsatilib, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon 
etilgan. Tadqiqotda olingan natijalarning ishonchliligi asoslangan holda ularning 
nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan. Tadqiqot natijalarining amaliyotga 

---

13 
joriy qilinishi, ishning aprobatsiyasi, e’lon qilingan ishlar va dissertatsiyaning 
tuzilishi, hajmi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. 
Dissertatsiyaning “Quyi Zarafshon vohasida “Hujum” kampaniyasi va 
qishloq xo‘jaligidagi o‘zgarishlar tufayli yuzaga kelgan ziddiyatlar” deb 
nomlangan birinchi bobida “Hujum” kampaniyasining maqsadi va vazifalari 
hamda amalga oshirilishi, “Hujum”ning ijtimoiy-madaniy oqibatlari hamda qishloq 
xo‘jaligining isloh etilishi, sohadagi o‘zgarishlar tufayli yuzaga kelgan ziddiyatlar 
tarixiy izchillikda o‘rganilgan. 
Quyi Zarafshon vohasida amalga oshirilgan “Hujum” kampaniyasi sovet 
hokimiyati tomonidan qisqa muddatga rejalashtirilib, ikki bosqichda olib borildi. 
Birinchi bosqich 1926-yilning sentabridan to 1927-yilning fevraligacha, ya’ni besh 
oy davom etib, ushbu vaqt tayyorgarlik davri bo‘lgan. Bu davrda “Hujum”ning 
vazifasi asosan bolsheviklar tomonidan tashkil etilgan ommaviy tashkilotlar-
kommunistik yoshlar ittifoqi (komsomol), kasaba uyushmalari (profsoyuz), 
“Qo‘shchi ittifoqi”, turli xil ko‘rinishdagi kooperatsiyalarga xotin-qizlarni jalb 
qilish bilan bog‘liq edi
6
. O‘zbekiston (b) Kompartiyasi MQ tomonidan “Hujum” 
kampaniyasini amalga oshirish uchun 1926-yilning 18-dekabrida tashkil etilgan 
Hukumat komissiyasi aniq tadbirlarni ishlab chiqib, Farg‘ona, Toshkent va 
Samarqand viloyatlarida partiyaning barcha mahalliy a’zolarini “maishiy jihatdan 
qayta tarbiyalash” va u ayollarni jamoat ishiga jalb etishni muhim vazifa qilib 
belgiladi
7
. “Hujum”ning ikkinchi, asosiy bosqichi esa 1927-yilning mart oyidan 
1932-yilgacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Aynan mana shu davrda xotin-
qizlarni ozod qilish jarayoni amaliy xususiyatga ega bo‘lib, u juda ham ziddiyatli 
kechgan edi. O‘zbekiston bo‘yicha 1927-yilning fevral-mart oylarida yuz mingga 
yaqin xotin-qizlar paranjisini maxsus tashkil etilgan tadbirlarda yoqib 
yuborishgan
8
. 
“Hujum” kampaniyasini amalga oshirish davridagi ijtimoiy vaziyat, milliy-
ma’naviy dunyoqarash, oiladagi hamda kishilar ongiga singib qolgan diniy 
tasavvurlar bilan harakatning maqsadi o‘rtasidagi qarama-qarshilik va katta 
ziddiyatni keltirib chiqardi. Xotin-qizlarning ozodlikka chiqarilishi ijtimoiy 
sohaning bir necha tarmoqlarini o‘z ichiga qamrab olgan. Masalan, 1924-1925- 
o‘quv yilidan 1927-yilgacha xotin-qizlar maktablari soni 5,3 foizdan 8,9 foizgacha 
ko‘paygan edi. Ammo savodsizlikni tugatish sohasidagi faoliyatda ayollarning 
o‘rni va roli nisbatan past darajada edi. Xotin-qizlarni ozodlikka chiqishi bilan 
O‘zSSRda 2405 nafar o‘quvchi savodsizlikni tugatish kurslari bilan qamrab 
olingan edi. Yana bir dalil, 1930-yildagi paxta terish mavsumida 2197 nafar xotin-
qizlar brigadasi faol ishtirok etib, ularga 41658 nafar xotin-qizlar birlashgandi
9
.
Ishlab chiqarish sohasida, ko‘pincha tashkil etilgan hunarmandchilik 
artellarida ham xotin-qizlar mehnat qilishgandi. Masalan, 1938-yilda Buxoro 
viloyatidagi to‘qimachilik-tikuvchilik fabrikasiga qarashli “Uchqun” nomli 
6
Ислам и женщина Востока. Т.: Фан, 1990. - С. 83-84. 
7
Зайченко Ж. Классовая борьба в Узбекском кишлаке (1925-1929). Т.: Узбекистан.-1989.- С. 92.
8
Зайченко Ж. Классовая борьба в Узбекском кишлаке (1925-1929). Т.: Узбекистан.-1989. - С. 92.
9
Женский труд на сборе хлопка. // Правда Востока, 8 марта 1932 года. 

---

14 
artelning o‘zida 84 nafar xotin-qizlar mehnat qilishgan
10
. Buxoro shahridagi 
“Kuybishev” nomli artelning savodsiz ayollaridan o‘n nafar, chalasavodlardan yetti 
nafar ayollar o‘qishga jalb etilgandi
11
. Eski Buxoroda Mesheryakova boshchiligida 
xotin-qizlar armiyasi tashkil etilib, shtab ishida vobkentlik Jaxongirova, peshko‘lik 
Abdullayeva, qorako‘llik Shamsutdinova, Eski buxorolik Tojiddinova, karmanalik 
Nazarovalar xotin-qizlar ozodligi uchun katta ishni amalga oshirganlar
12
. Xotin-
qizlarga nisbatan sovet hokimiyati qo‘llagan zo‘ravonlik, foiz izidan quvish 
usullari tufayli ikki yarim ming nafar xotin-qizlar o‘ldirildi
13
.
Xullas, “Hujum” kampaniyasi O‘zbekiston hududidagi bir xil jarayonlar bilan 
birga, Quyi Zarafshon vohasida o‘ziga xos jihatlari bilan ham namoyon bo‘ldi. 
Vohada o‘tkazilgan tadbirlarda xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish borasidagi 
sustkashliklar, partiya va hukumat a’zolarining qat’iyatsizligi xotin-qizlar ozodligi 
harakatida o‘zining yanada ko‘proq fojiali izlarini qoldirdi.
O‘zbekistonda 1920-yillarning oxirida xotin-qizlar ozodligi masalasida bir 
qator yutuqlarga ham erishildi, qishloq xo‘jaligida, kolxoz va sovxoz tizimida 
ayollarning mavqeyi ortib bordi. 1930-yillar boshida xotin-qizlardan kadrlar 
tayyorlash juda katta ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘ldi. “Hujum” kampaniyasining 
ikkinchi bosqichida Quyi Zarafshon vohasining bir qator hududlarida xotin-
qizlardan chiqqan kadrlarga nisbatan jamiyatning ayrim qatlami o‘rtasida keskin 
o‘zgarish ro‘y berdi. “Emansipatsiya”, ya’ni “teng huquqlilik”ka erishish yo‘lidagi 
izchil harakatning “meva”si sifatida 1939-yilga kelib Quyi Zarafshon vohasida 
ham xotin-qizlar erkaklar bajaradigan ish turlarining 50 foizini “egallab” olgandi. 
Masalan, Quyi Zarafshon vohasida ham qishloq xo‘jaligidagi ishchi kuchining 80 
foizini xotin-qizlar tashkil etgan edi
14
. Buxoro viloyati, Qorako‘l tumanidagi “Qizil 
Oktabr” kolxozining zveno boshlig‘i Po‘latoy Berdiyeva Butun Ittifoq qishloq 
xo‘jalik ko‘rgazmasida “Katta oltin medal” bilan taqdirlangan
15
. 1940-yilga kelib, 
ayollardan yetishib chiqqan ishchi va xizmatchilarning umumiy soni 232 ming 
nafarga yetganligining o‘zi ham katta muvaffaqiyat sifatida e’tirof etilgan
16
. Yuz 
bergan ziddiyatlar va jiddiy xatolarga qaramasdan “Hujum” o‘zbek ayolining 
ozodlikka chiqishida muhim tarixiy bosqich bo‘ldi.
Agrar inqilobning strategiyasi va taktikasi O‘zkompartiyaning ikkinchi 
qurultoyida tasdiqlanib, unga muvofiq 1925-1929-yillarda O‘zSSRda yer-suv 
islohotining ikkinchi bosqichi o‘tkazilgandi. Ikkinchi bosqich 1927-yilda Quyi 
Zarafshon (Buxoro va O‘rta Zarafshon okruglari)da o‘tkazildi. Qabul qilingan 
dekretlar asosida belgilanganidan ortiqcha yerlar, ish hayvonlari va mehnat 
qurollari egalaridan tortib olinib, davlat jamg‘armasiga o‘tkazilgan. Eng yomoni 
shundaki, davlat jamg‘armasiga kiritilgan 301500 desyatina yerning bor-yo‘g‘i 10 
10
Buxoro viloyati davlat arxivi, 151-fond, 1-ro‘yxat, 4-yig‘ma jild, 2,3-varaqlar. 
11
Buxoro viloyati davlat arxivi, 151-fond, 68-ro‘yxat, 13-yig‘ma jild, 16-varaq. 
12
Buxoro haqiqati, 1968-yil 5-yanvar.
13
Правда Востока, 15 января 1940 года.; Qizil O‘zbekiston, 1930-yil 3-fevral. 
14
Ризель Ф. Женщина националка в борьбе за хлопкоуборочную. // Революции и национальности.-1932.-№ 
9.- С.31. 
15
Орденли Бердиева звеноси. // Buxoro haqiqati, 1940-yil 10-iyul.
16
Женщины в СССР. 1985 г. Статистические материалы. ЦСУ СССР. – М.: Статиздат, 1985. – С 8. 

---

15 
foizigina kambag‘al dehqonlarga bo‘lib berilgan edi
17
. Eng ko‘p qoldiriladigan yer 
maydoni va eng kam taqsimlanadigan yer maydoni ham Zarafshon viloyatida 
bo‘lgan
18
. 1926-yil 16-dekabrda O‘zSSR MIQ va O‘zSSR XKSning “Zarafshon 
viloyatida yer-suv islohoti to‘g‘risida”gi dekreti qabul qilindi
19
. 1926-1927- 
yillardagi yer-suv islohotidan keyin Buxoro viloyati bo‘yicha 2400 gektar ortiqcha 
yerlar davlat hisobiga tortib olingan
20
. Qadimdan sug‘orib kelinadigan yerlar 
Farg‘ona, Toshkent, Zarafshon va Xorazm vohalarida to‘plangan bo‘lib, 
kambag‘al, yersiz va badavlat ijtimoiy qatlamlar orasida olib borilgan, atayin 
kuchaytirilgan tashviqot sinfiy qarama-qarshilikni kuchayib ketishiga olib kelgan. 
Sovet hokimiyati organlari dehqonlarning kambag‘al qatlamlarini qishloqning 
badavlat guruhlariga qarshi qo‘yish yo‘li bilan barchani tenglashtirish kayfiyatiga 
ta’sir etib, sinfiy nafratni avj oldirishga urindilar hamda sinfiy to‘qnashuvni 
keltirib chiqardilar. O‘rtahol dehqon ishchilar sinfi bilan dehqonlar ittifoqini 
amalga oshirishda markaziy figura deb e’lon qilindi
21
. Zarafshon okrugi ijroiya 
komitetining qarori bilan “Dehqonlarga o‘zaro yordam ko‘rsatish jamiyati” tashkil 
etildi
22
.
Quyi Zarafshon vohasida ham 1926-1932-yillarda ikki bosqichda amalga 
oshirilgan “Hujum” kampaniyasi o‘zbek xotin-qizlarining ozodlikka chiqishida 
muhim rol o‘ynadi. Quyi Zarafshon vohasida 1925-1932-yillarda amalga 
oshirilgan tub o‘zgarishlar ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘lib, bir tomondan 
qishloqlardagi ijtimoiy ahvolni birmuncha yaxshilasa, ikkinchi tomondan milliy 
qadriyatlar va an’analarning buzilishini ham boshlab bergan edi. 
Dissertatsiyaning ikkinchi bobi “1925-1932-yillarda Quyi Zarafshon