Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

va nazorat qilish vazifasini o’taydi... 
Tayanch tushunchalar 
Ko’rgazmali obraz. Suratli (fotografik) obraz. Badiiy obraz. “Obraz” atamasi. Badiiy obraz va 
inson. Umumlashtirish. Individuallashtirish. Badiiy to’qima. Estetik ta’sirdorlik. Tasavvur va aql 
ishtiroki.
Savol va vazifalar 
1. Obrazning qaysi xillarining bilasiz? 
2. “Obraz” atamasining ma’nosini sharhlang. 

---

29 
3. Badiiy obrazning asosiy xususiyatlarni chuqur o’rganib, obraz ta’rifini yod oling. 
4. Badiiy obraz yaratishda tasavvur va aqlning ishtirokini tushuntiring. 
Adabiyotlar 
1. V.G.Belinskiy. Adabiy orzular. T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1977. 
2. N.Shukurova va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “O’qituvchi”, 1979, 53-59-betlar. 
3. T.Boboyev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “O’qituvchi”, 1979, 40-49-betlar. 
4. A.Ulug’ov. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “Universitet”, 2000, 13-16-betlar. 
5. L.I.Timofiyev. Osnov
ы teorii literaturы. M., 1959, 14-59-betlar. 
6. Vvvedeniye v literaturovedeniye, M., “V
ыshaya shkola”, 1988, 38-44-betlar. 
7. 
H.Umurov. Adabiyot nazariyasi (I qism), S., 2001, 34-46-betlar.
Mavzu: Obraz yaratish yo’llari va turlari 
Reja: 
1. Obraz yaratish yo’llari: jamlash va prototip 
2. Obrazlarning turlari 
3. Hayot va obraz o’rtasidagi me’yor 
4. Personaj. Qahramon 
Adabiyotshunoslik ilmining kuzatishlariga ko’ra obraz yaratishning ikki yo’li mavjud:
1. Jamlash yo’li bilan obraz yaratish.  Bu haqda N.G.Chernishevskiy “San’atning voqyelikka 
estetik munosabatlari” asarida shunday yozadi: yozuvchi “ko’pgina individual shaxslarni kuzatadi; 
bularning hyech qaysi tip bo’lib xizmat qila olmaydi; lekin u har biridan umumiy tipik xususiyatlarini 
aniqlaydi; barcha tasodifiy xislatlarni chiqarib tashlab har xil kishilarga xos bo’lgan xususiyatlarni 
badiiy bir butunlikka birlashtirish yo’li bilan xarakter yaratadi.”
1
Yozuvchi hayotda ko’rgan, bilgan kishilarining xarakterli xislatlarini miya sandig’iga joylab 
qo’yaveradi. Tug’ilgan g’oyaga muvofiq tasavvuri ishga tushadi-hayotni bichib, to’qiydi. Tasavvur 
qalbini, ongini uyg’otadi va unda joylashgan materiallardan, xislatlardan, detallardan keragini tanlab 
oladi va ularni faollik bilan yakka shaxsda birlashtiradiki, undan tasvirlanishga mo’ljallangan obraz 
qismati bilan reallashadi. Otabek va Kumush (“O’tgan kunlar”), Qobil bobo (“O’g’ri”), Turobjon 
(“Anor”) kabi ko’plab obrazlar ana shu yo’nalishning mahsulidir. 
2. Prototip asosida badiiy obraz yaratish. Prototip (yunoncha protos-ilk, dastlabki; tupos-nuqta, 
nishona)-badiiy obraz uchun asos, nuqta bo’ladi. Hayotda mavjud bo’lgan tarixiy yoki zamondosh 
shaxsga tayanib yozuvchi obraz yaratar ekan, albatta, yuqorida ta’kidlangan obraz yaratishning barcha 
unsurlaridan foydalanadi. “Agar badiiy obrazni jonli organizm deb faraz qilinadigan bo’lsa-prototip shu 
organizmning skeleti, badiiy to’qima-uning eti, estetik ideal esa qoni-joni. Tirik organizmning etini 
skeletidan, skeletini qoni-jonidan ajratib bo’lmaganidek, badiiy obraz “organizmi”dagi prototip badiiy 
to’qimadan, badiiy to’qimani estetik idealdan uzib olib bo’lmaydi. Ular bir-birlariga payvandlashib, 
qo’shilib-chatishib ketadi” (T.Boboyev, 53-bet). “Zaynab va Omon”dagi Zaynab, “O’tgan kunlar”dagi 
Musulmonqul cho’loq, “Navoiy” romanidagi Alisher Navoiy, “Yulduzli tunlar”dagi Bobur kabi qator 
obrazlar ana shu yo’nalishning ixtirolaridir.
Jamlash va prototip asosida yaratilgan obrazlarning jamini adabiyotshunoslik fani shartli 
ravishda turlarga bo’lib o’rganadi. “Odamlar daryodek gap: hammasining suvi bir xil, hamma joyda 
o’sha suv, lekin daryo goh keng bo’ladi, goh tor, goh tez oqadi, goh sekin, suvi goh tiniq bo’ladi, goh 
loyqa, goh sovuq, goh iliq bo’ladi. Odamlar ham shunday...” (L.Tolstoy). Shu sabab badiiy obrazlar 
judayam rang-barang, turfa xildir.