Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Ҳарфлар 
Мутаҳаррик (ҳаракатли) 
ҳарфлар а, о, у, и каби 
Сокин (ҳаракатсиз) 
ҳарфлар б, қ,, ғ, н каби

Жузвлар
(ажзо) 
РУКН жузвлардан
иборат бирикма 
ф
Сабаб жузви 
(икки ҳарфли 
сўзлар) 
Ватад жузви 
(уч ҳарфли сўзлар) 
Фосила жузви 
(4 ва 5 ҳарфли 
Сабаби 
ҳафиф 
(енгил 
сабаб) 
Бири 
ҳаракатли 
ва бири 
сокин 
икки 
ҳарф: май,
най, гул 
Сабаби 
саљийл 
(оғир 
сабаб) икки 
ҳаракатли 
ва бири 
ҳаракатсиз 
уч ҳарф: 
юзи, кўзи, 
иши 
Ватади 
мажмуъ 
(жамланган 
ватад) икки 
ќарфи 
ќаракатли 
ва сўнгги 
бир ќарф 
сокин: 
шажар, 
самар, 
ҳутан адан 
Ватад 
мафруҳ 
(ажратилга
н) уч 
ҳарфнинг 
биринчиси 
ва
учинчиси 
ҳаракатли 
ўртанчиси
ҳаракатсиз: 
ташна
Фосилаи суҳро (кичик) 
аввалги уч ҳарфи 
ҳаракатли ва сўнгги бир 
ҳарфи ҳаракатсиз тўрт 
ҳарфли сўзлар: 
Мираким (м р к м) 
Фосилаи кубро (катта) беш 
ҳарфли сўзлардан аввалги 
тўрттаси ҳаракатли ва 
бешинчиси ҳаракатсиз: 
яшамаган, сўрамаган 

---

91 
“Qaro” - vatadi majmu’ (v -)
“Dardu” - vatadi mafruq (- -) 
“G’amidin” - fosilai sug’ro (v - -)
“Chidamadim” - fosilai kubro (vvv -) 
Sabab, vatad, fosila juzvlarining turli tuman chatishuvidan aruzda sakkizta asl rukn tug’iladi. 
Xalil Ibn Ahmad “faala” fe’lidan hyech qanday ma’noni anglatmaydigan, lekin juzvlardagi 
cho’zg’ilarning uzun va qisqaligini a’lo darajada bildiradigan sakkizta ruknni – afoilni yaratgan.
2- jadval 
№ 
Nomlanishi 
Bahrlar tuzilishi
1 
Faulun 
Mutaqorib 
“Vatadi majmu’”, “Sababi hafif” 
V- - 
2 
Foilun 
Mutadorik 
“Sababi hafif”, “Vatadi majmu’” 
- V - 
3 
Foilotun 
Ramal 
“Sababi hafif”, “Vatadi majmu’” 
-V - - 
4 
Mafoiylun 
hajaz 
“Vatadi majmu’”, “Sababi hafif”, 
“Sababi hafif” 
V - - - 
5 
Mustaf’ilun 
Rajaz 
“Sababi hafif”, “Sababi hafif”, 
“Vatadi majmu’” 
- -V - 
6 
Mafoilotun 
Vofir 
“Vatadi majmu’”, “Fosilai sug’ro” 
V-VV- 
7 
Mutafoilun 
Komil 
“Fosilai sug’ro”, “Vatadi majmu’” 
VV–V-
8 
Maf’ulotun 
------------------- 
“Sababi hafif”, “Sababi hafif”, 
“Vatadi mafruq” 
- - -V - 
Ruknlar ikki turga bo’linadilar: solim (o’zgartirilmagan, butun) va g’ayri solim 
(o’zgartirilgan, pachaq). Asl ruknlarni o’zgartirib yangi ruknlar yasash “zihof” deb ataladi. 
Asllardan yangicha “aslchalar” yaratish – zihofat bo’lsa, “aslchalar”dan “kichik (shoxobcha) asl” 
yaratish – far’ deb ataladi.
Asl, zihof, far’ ruknlar takroridan yoki bir- biriga aralashtirib olinishidan bahrlar tug’iladi. 
Ular o’n to’qqizta: tavil, madid, basit, vofir, komil, hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore’ , 
muqtazab, mujtas, sare’, jadid, qarib, xafif, mushokil, mutoqorib, mutadorik.
3 – jadval 

---

92