Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

 
Taqte’ (arabcha so’z bo’lib, bo’laklarga, parchalarga bo’lish ma’nosini beradi) – she’rning 
vaznini aniqlash uchun misralarni ritmik bo’lak (rukn)ga ajratishdir. Alisher Navoiyning “Mezon ul-
avzon”da ta’kidlashlaricha, taqte’ qilinadigan misra to’g’ri o’qilishi (talaffuz qilinishi) – musiqiyligi 
aniq sezilishi asosiy shartdir. Shu asosga tayangan holda misradagi so’zlar ruknlarga moslab 
bo’laklarga bo’linadi. 
Jumladan, shu qoidaga asoslangan holda Alisher Navoiy “Ketti ulkim, sendin orom istagaymen 
ey ko’ngul” misrasini quyidagicha taqte’ qiladilar:
Ketti ulkim: foilotun ( - V - - )
Sendi – norom: foilotun ( - V - - ) 
Istagaymen: foilotun ( - V - - ) 
Ey ko’-ngul: foilun ( - V - ) 
Juda ko’plab vaznlarga misollar keltirib, mutoqorib bahrining musaddas shakliga ham 
to’xtaladilar: 
Yana hajr aro zor bo’ldum, 
Firoqingda afgor bo’ldum. 
Faulun faulun faulun 
V - - / V - - / V - - 
Xullas, ilmu aruzni alohida fan sifatida o’rganish davrning taqozasidir. Chunki, aruz mumtoz 
she’riyatimizning asosidirki, uni yetarli tushunmasdan mumtoz adabiyotimizning salohiyatini, 
mumtoz shoirlarimiz badiiy mahoratlarini to’liq tasavvur etish mumkin emas. Yana Erkin Vohidov, 
Jamol Kamol kabi zamondosh shoirlar aruzning go’zalligini namoyon qilmoqdalarki, ularni 
borlig’icha anglamoq uchun ham aruzni o’rganish zarur.
Erkin she’r sistemasi . Bu she’r tizimida misralarda bo’g’inlar miqdori tengligi (barmoq), 
hijolarning cho’ziq va qisqalgi (aruz) kabi qonuniyatlar hukm surmaydi. Unda bo’g’inlar miqdori 
ham, turoqlar (ruknlar) tartibi ham, qofiyalanish va bandlar ham turli-tuman bo’ladi, lekin 
musiqiylik-ohangdorlik doimo barq urib turadi. Shu sabab u erkin she’r sistemasi deb yuritiladi. Bu 
sistemada ham shaklning rang – barangligi mazmun va mantiq talabiga, kechinmalarning mohiyatini 
ro’yi-rost ko’rsatuvchi ohangdorlikka bo’ysunadi. 
Bizningcha, bu she’r sistemasining XX asr she’riyatida tug’ilishi va taraqqiysi jamiyatning, 
insonning tezkor hayoti bilan bog’liqdir. hayot oqimi qanchalik tezlashsa (XX asr boshida eng katta 
tezlik soatiga 10-12 km bo’lgan bo’lsa, asrning o’rtalarida bu tezlik bir sekundga tenglashdi) inson 
qalbidagi tug’yonlar ham shunchalik faollashadi, bu o’z navbatida she’riyatdagi mazmunning 
o’zgarishiga, pafosning ayricha kuchliligiga olib keldi, ya’ni oniy his - tuyg’ular vulqondek, 
birdaniga bor qudrati bilan voqye bo’lib – yangicha intonasiyani, yangicha ritmni yuzaga keltirdi. 
Barmoq va aruzdan farq qilgani holda, mazmun va mantiq, ma’no urg’usi talabiga ko’ra 
intonasiyani kuchaytirib borish, muayyan so’zlardagi mantiq urg’usini bo’rttirish maqsadida 
misralarda va bandlarda turoqlar, qofiyalar tartibini turlicha o’zgartirib, tovlantirib borishi mumkin 
bo’ldi. 
1
Bu xususiyatlarning mohirona ijrosini h. Olimjonning “Baxtlar vodiysi”, G’. G’ulomning 
“Sen yetim emassan” kabi o’nlab she’rlarida, M. Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek” tragediyasida, 
R. Parfining yuzlab asarlarida - go’zal lirikasida ko’rish mumkin.
1
Қаранг: Н. Шукуров, Н. Ҳотамов, Ш. Холматов, М. Маҳмудов. Адабиётшуносликка кириш, Т., “Ўқитувчи ”, 1984, 179 
- б. 

---

94 
Ey, Farg’onah
Ey, bo’yniga 
qora to’rva 
osgan jonlar, 
Ey har kuni,
gadoylikka 
tortgan onlardan 
Ey tanlarni 
shilib yotgan 
harom qonlardan 
Bir yo’lasi ozod bo’lgan azamat o’lkah
(h. Olimjon) 
Bitta she’r doirasida bo’g’in, turoq, misra, band, qofiya, ritmik pauza kabi vositalarning 
mazmun va ohang talabiga mos tarzda tovlanishi (rang-barang va erkin bo’lishi) erkin she’r 
sistemasining bosh qonunidir. 
Bu sistema (erkin, oq, sarbast she’r yo’llari) xalq tiliga – oddiy so’zlashuv tiliga judayam 
yaqinlashgani bilan ajralib turadi. Xalqqa xos bo’lgan oddiy, “qo’pol” so’zlar ham, so’z birikmalari 
ham bu sistemaga kira bildilar, odatdagidan ko’ra katta vazifani – poetik olam obrazini yarata 
oldilar. Bu xususiyat sistemaning ommabopligini, jonliligini, zarurligini ta’minladi.
Jumladan, Oygul Mamatovaning “Onalik” she’rida onaning tengdosh dugonasiga murojaati, 
nidosi orqali she’r va farzandga bo’lgan buyuk muhabbat, bu muhabbatning jahoniy ma’nosi – olti 
iqlimning tinchligi, oromi, armoniga aylanib, qalbni jo’nbushga keltiradi. U xuddi ummon 
to’lqinidek goh pasayadi, goh balandlashadi, lekin tobora yuksalaveradi. Ana shu ma’no ohangiga 
mos tarzda turoqlar, pauzalar, qofiyalar... turfa xillik kasb etadi. Shunday tarzdagina poetik fikr 
yashash, yaratish qudratiga ega bo’ladi: ona dardlarining, xayollarining, orzularining jonli va 
betakror olamidan – yaxlit va go’zal asar voqye bo’ladi. Mana, isboti: 
 
“hyey, u shoir bo’larmidi 
Bir etak bola. 
Ko’rgani yo’rgagu 
Topgani beshik”. 
Qo’ygin, xafa qilma meni dugonam, 
O’zim ahd qilganman 
Shunchaki she’r yozib shoir bo’lgandan 
Bir fidoyi ona bo’lganim tuzuk. 
Goh qalamga, 
Goh bolamga 
Allalar aytdim, 
Bilagim tolsa ham, 
Yuragim yonsa ham, 
Tashlab yubormadim birontasini. 
Ikkovini birga bag’rimga bosdim 
Faqat 
Tengqo’r shoirlar safidan kech qoldim bir oz. 
Sen ilk kitobing chiqarding, 
Men-chi, bag’rimda 
Olti yo’rgakni avaylab bog’ladim, yechdim, 
Xalqim xizmatiga tutdim olti pahlavon. 
Olti dastiyorni karvonga qo’shdim. 
Maqsadsiz tug’madim biror bolamni, 
“Tug’sa, tug’ibdi-da” dema iltimos 

---

95 
Asli hayot shunday, tabiat shunday: 
hamma shoir yo har kim ona bo’lolmas. 
Sen she’ bilan so’raysan dunyoni bugun,
Men esa olti bolam yuragiga olti qit’aning 
Tinchligini, armonini, orzusini joylayman. 
Men onamanh 
Farzandlarim tomirlarimda. 
Toki, 
Ko’krak sutim qon bo’lib aylanar ekan, 
Men zamin bo’lib 
Suygan beshigimni o’rtaga qo’yib 
Oltovidan 
Olti iqlim taqdirini so’rayman. 
Oygulning “Onalik” she’ri erkin she’r sistemasining erkin yo’liga misol bo’ladi: chunki, unda 
bosh xususiyat – satrlardagi turoqlarning va qofiyalanish tartibining erkinligidir.