Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Savol va vazifalar 
1. She’riy sistemalarning yuzaga kelish sabablarini bilasizmi? 
2. Barmoq sistemasining o’ziga xosligini, uning qadimiyligini asoslang. 
3. Aruz vaznini o’rganing. Alisher Navoiyning “Lirika” (Toshkent, “O’qituvchi”, 1992) asariga 
suyanib, mashqlar bajaring. 
4. Erkin she’r sistemasi xislatlarini o’zlashtirib, bir nechta she’r oling. 
Adabiyotlar 
1. N.Shukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent. “O’qituvchi”, 1979, 159-182 
betlar. 
2. T.Boboyev. Adabiyotshunoslikka kirish, Toshkent. “O’qituvchi”, 1979, 173-185 betlar. 
3. H.Umurov. Adabiyot nazariyasi. Samarqand, SamDU nashri, 2001, 221-258-betlar. 
4. U.To’ychiyev. O’zbek poeziyasida aruz sistemasi. Toshkent. “Fan”, 1985. 
5. Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. Toshkent. “O’zFAN”, 1949. 
6. Alisher Navoiy. Lirika, Toshkent. “O’qituvchi”, 1992. 

---

97 
Mavzu: She’riyatda syujet, kompozitsiya, badiiy-tasviriy vositalar 
Reja: 
1. Stilistik sintaktik figuralar – poetik sintaksis 
2. Intonasiya. Ritorik murojaat. Ritorik so’roq. Antiteza, Parallelizm va h. vositalar 
3. Poetik fonika 
haqiqiy filolog bo’lim uchun, har bir shaxs ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik ilmlarini 
chuqur o’zlashtirishi lozimligini, tahlilga tortilayotgan ushbu mavzu ham (nisbatlaudi) talab qiladi. 
Darvoqye, stilistika predmeti deb fonetik, morfologik, sintakik va leksik birliklarni tushunsak 
(jumladan, fonetik stilistika nutq tovushlarining ta’sirdorlik qonuniyatlarini o’rgansa, leksik stilistika 
so’zni ishlatish va undan foydalanish(ekspressiv) xislatlarini o’rgatadi; grammatik stilistika esa 
grammatika qoidalarining qaysi birini qanday holatda qo’llashni fikrga buyoq va ohang beruvchi vosita 
sifatidagi fazilatlarini tekshiradi), bu birliklar nutqli turli-tuman ko’rinishlarini yuzaga chiqaradi, bu 
ko’rinishlar nutq stillari deb yuritiladi. Nutq stillari tilning vazifa-funksiyasi bilan bog’liqligi sababidan 
ular funksional stillar deb yuritiladi. Bular: 1) so’zlashuv stili; 2) rasmiy stil; 3) ilmiy stil; 4) publisistik 
stil; 5) badiiy stil. Ular ichida badiiy stil inson amaliy faoliyati va hayotining hamma tomonlarini 
qamrab olishi, umumga taaluqligi, barchaga barobarligi, eng asosiysi obrazliligi (estetik ta’sir 
ko’rsatish) bilan ajralib turadi.
1
Bu muammlning hamma tomonlarini tekshirishni kellajakdagi sa’yi harakatlarimizga – mustaqil 
izlanishlarimizga havola etamizda, hozircha badiiy stilning adabiyotshunoslikda stilistik figura (ibora) 
deb atalgan (stilistik sintaksis) vositalarini – poetik sintaksisni o’rganishga kirishamiz. 
Bu vositalarning obrazliligi, emosional-ekspressivligi (hissiy-ta’sirchanligi) – ularning estetik 
ta’sirini voqye qiladi. Bu ta’sirni yuzaga chiqarish uchun so’z san’atkorlari tildagi gap bo’laklari tartibi 
qoidalaridan chekinadi, ayrim so’z, iboralarni qayta-qayta va turli-tuman o’rinlarda takrorlaydi, jonsiz 
narsaga jonliday murojat qiladi, poetik mazmun talabidan kelib chiqib, so’zlardan yangi so’z ijod qiladi 
va h.
1. Intonatsiya(lat. Intonate-qattiq talaffuz etish) – ohang – badiiy asar bilan birga tug’iladi. Uni 
ilg’ash – asardagi har bir so’z va gapning asosida yotgan mazmuni to’g’ri anglash uchun, albatta, uning 
ohangini sezish talab qilinadi. Uni sezishda asarda ishlatilgan turli tinish belgilari (nuqta, vergul, tire, 
so’roq, undov, qo’shnuqta, nuqtali vergul kabi), misralarning joylashishi, turoqlanishi, qofiyalanishi 
(she’riy asarlarda), muallif remarkalari (dramatik asarlarda) yordamga keladi. Ular ovozning 
pasaytirishi, ko’tarilishi, so’nishi, tez yoki sekinlashishini, turfa xil tembrini anglatadilar. Mazmun va 
ohang yuzaga chiqqanidagina-asarning emosional ta’siri beqiyos bo’ladi, g’oyasi ko’zlangan nuqtani 
zabt etadi. 
Jumladan, eng bag’ri keng, eng samimiy shoir Mirtemirning “Qoraqalpoq daftari” turkumidagi 
“Yengajon”ini tinglaylik: