Amaliy matematika va informatika kafedrasi

1.Faoliyat va pedagogik faoliyat tushunchasi

Faoliyat subyektning olam bilan oʻzaro faol munosabatidir. Odam faoliyati falsafaning faoliyat falsafasi sohasida oʻrganiladi.

Faoliyat — kishilarning tashqi olamga faol munosabati shakli, insonning oʻzini oʻzi maqsadga muvofiq tarzda oʻzgartirish usuli, inson borligʻining muhim xususiyatlaridan biri. Faqat F. zamiridagina inson mohiyati namoyon boʻlishi, jamiyatning , har qanday ijtimoiy tuzilmaning mavjudligi taʼminlanishi mumkin. Inson va jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, F. shakllari, asosan, quyidagicha turkumlashtiriladi: moddiy F. (insonning oʻz xavfsizligini taʼminlanishi, oziqovqat, kiyimkechakka boʻlgan dastlabki ehtiyojlarining qondirilishi va mehnat qurollari orqali tashqi tabiatning oʻzgartirilishi); ijtimoiysiyosiy F. (ijtimoiy munosabatlarga, ijtimoiy hayotga taʼsir koʻrsatish); maʼnaviy F. (ilmfan, sanʼat, din, badiiy ijod va boshqa sohalardagi F.).
Inson F.i shakllari, turlari, avvalo, mehnat taqsimoti, odamlar, jamiyat ehtiyojining oʻsishi jarayonida oʻzgarib, rivojlanib boradi. F. elementlarini insonlar, inson ehtiyojlari va manfaatlari, F. predmeti, motivlari, F.ning maqsadlari, amalga oshirish yoʻllari, vositalari va usullari tashkil etadi. F. muayyan yaxlit jarayon sifatida oʻzida mavjud olamni, ijtimoiy borliqni, amaliyotni oʻzgartirish va tushuntirish dasturi hamda undan kelib chiqadigan harakatlar majmuini mujassamlashtiradi.
Keyingi davrlarda F. funksiyalarining murakkablashuvi, turlarining ortishi va chuqurlashishi kuzatilib, u ilmiy, amaliy, ijtimoiy ahamiyatga molik masalaga aylandi. Shu bois, F. bir qancha fanlar: psixologiya, sotsiologiya, siyosatshunoslik, ekologiya, iqtisodiy nazariya, huquqshunoslik, xususan, falsafaning ham maxsus tadqiqot obʼyekti sanaladi.
Faoliyat haqida tushuncha
Odamning asosiy xususiyatlaridan biri uning mehnat qilish qobiliyatidir, mehnatning istalgan turi esa faoliyat bo‘lib hisoblanadi.
Faoliyatning psixologik nazariyasi umumjahon psixologiyasida yaratilgan edi. SHuningdek, u L.S. Vigotskiy, S.L. Rubinshteyn, A.N. Leontev, A.R. Luriya, A.V. Zaporojets, P.YA. Galperin va boshqa ko‘pchilik ruhshunoslarning asarlarida yoritib berilgan.[2]
Faoliyat – bu sub’ektning olam bilan o‘zaro ta’sirlashuvining rivojlanuvchi tizimi. Bunday o‘zaro ta’sir jarayonida psixik tasvirning yuzaga kelishi va uning ob’ektda ifodalanishi, shuningdek, sub’ektning voqelik bilan o‘z munosabatlarini ro‘yobga chiqarishi sodir bo‘ladi. Faoliyatning istalgan oddiy akti sub’ekt faolligining ifodalanish shakli bo‘lib hisoblanadi, bu esa, har bir faoliyatning undovchi sabablarga ega bo‘lishi va ma’lum natijalarga erishishga yo‘naltirilishini bildiradi.
Shunday qilib, faoliyatni odamga xos bo‘lgan, ong tomonidan boshqariladigan, ehtiyojlarni qondirishda yuzaga keladigan, tashqi olam va insonni bilish, shuningdek, ularni o‘zgartirishga qaratilgan faollik sifatida ta’riflash mumkin.
Faoliyat predmetlilik va sub’ektlilik xususiyatlariga ega. Faoliyat predmeti deb, u bevosita shug‘ullanadigan hodisalarga aytiladi. Masalan, bilish faoliyatining predmeti bo‘lib, har xil turdagi axborotlar xizmat qiladi, o‘quv faoliyatining predmeti – bilim, malaka va ko‘nikmalar, mehnat faoliyatining predmeti – yaratilgan muayyan moddiy mahsulot hisoblanadi. Faoliyat sub’ekti bo‘lib odam, individ hisoblanadi.
Faoliyatning predmeti va sub’ektidan tashqari, ushbu tushuncha bilan faoliyat vositalari va natijalari ham bog‘liq. Faoliyatni amalga oshirishda odam uchun mehnat vositalari sifatida u yoki bu harakat va muolajalarni bajarishda foydalanadigan asboblar tushuniladi. Faoliyat natijalari bo‘lib, moddiy yoki ma’naviy xususiyatga ega bo‘lgan yaratilgan mahsulotlar hisoblanadi.[1]
Shunday qilib, faoliyat quyidagi belgilari bilan farqlanadi:
- faollikning ichki motivga ega shaklidir;
- inson faoliyatining mahsuldorligi. Moddiy yoki har tomonlama etuk mahsulotning yaratilishi;
- insonning xususiy, oliy, ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi;
- insonning faoliyati o‘zi ishlab chiqargan mahsulotda namoyon bo‘ladi, faoliyatning bunday ifodalanishi yoki aks etishi o‘zida insoniy bilimlar va malakalarni mujassamlashtiradi.
Faoliyat nazariyasi to‘laligicha A.N. Leontevning ilmiy ishlarida, xususan, «Faoliyat. Ong. SHaxs» asarida (M., 1982) bayon etilgan.
Faoliyatning tuzilishi haqidagi tasavvurlar faoliyat nazariyasini to‘liq tushuntirib bermasada, uning asosini tashkil etadi.
Inson faoliyati murakkab tartibli zinapoyali ketmaketlik tuzilishiga ega. U bir necha qatlam yoki darajalardan iborat. YUqoridan quyiga harakatlanib, ularni nomlab chiqamiz: alohida faoliyatlar darajasi (yoki faoliyatning alohida turlari); harakatlar darajasi; muolajalar darajasi; psixofiziologik vazifalar darajasi. SHunday qilib, faoliyat tuzilishining tarkibiy qismlariga motiv, maqsad, harakat (tashqi, predmetli va ichki, aqliy; interiorizatsiya va eksteriorizatsiya jarayonlari), muolajalar, psixofiziologik vazifalar kiradi. Motiv – bu faoliyatga undovchi sabab. Maqsad – bu istalgan, ya’ni, faoliyatni bajarish bilan erishiladigan natijaning tasviri.
Pedagogik faoliyat kasbiy va kasbiy bo‘lmaganlarga bo‘linadi (N.V. Kuzmina, E.M. Ivanova va boshqalar). Kasbiy bo‘lmagan pedagogik faoliyatning namunasi bolalarni oilada tarbiyalash faoliyati yoki korxona rahbarlari tomonidan olib boriladigan faoliyatdir. Kasbiy bo‘lmagan pedagogik faoliyat hunarmandchilik mashg‘uloti hisoblanadi. Shunday qilib, kasbiy bo‘lmagan pedagogik faoliyat - bu ko‘pchilik kundalik hayotida shug‘ullanadigan, maxsus pedagogik ma'lumot va pedagogik malakaga ega emas. Kasbiy pedagogik faoliyat davlat yoki xususiy ta'lim muassasalarida amalga oshiriladi va uni amalga oshiradigan shaxslarning ma'lum bir maxsus ma'lumot darajasidagi kasbiy mahoratini talab qiladi.
Pedagogik faoliyat tushunchasini talqin qilishda bir nechta yondashuvlarni ko‘rib chiqing.
A.I. Shcherbakov o‘qituvchining ishini "chuqur bilim, yuqori madaniyat, pedagogik qobiliyat va birinchi navbatda, pedagogik faoliyatning psixologik tuzilishi va mazmunini, uning asosiy vazifalarini tushunishni talab qiluvchi san'at" deb ta'riflaydi, uni amalga oshirish talaba yoshlarga ta'lim va tarbiya ta'sirini ta'minlaydi. A.I. Shcherbakov pedagogik faoliyatning 8 funktsiyasini aniqlaydi, ularni muhimlik tartibida quyidagicha ajratadi: axborot, safarbarlik, rivojlantiruvchi, yo‘naltirilgan, konstruktiv, kommunikativ, tashkiliy, tadqiqot. Bundan tashqari, mualliflarning ta'kidlashicha, oxirgi to‘rtlik "maxsus pedagogik emas, chunki ular zamonaviy malakali ishchilarning barcha turlarida uchraydi".
V.A. Slastenin fikricha "o‘qituvchi faoliyati, o‘z mohiyatiga ko‘ra, har xil sinflar va darajadagi tipik va o‘ziga xos pedagogik muammolarning son-sanoqsiz echimini topish jarayonidan boshqa narsa emas. Ammo, o‘zining boyligi va xilma-xilligi bilan, pedagogik muammolar ijtimoiy boshqaruvning vazifasidir". V.A.ga ko‘ra. Slastenin, "pedagogik muammolarni yuqori malakada hal qilishga tayyorlik bir qator kasbiy va pedagogik mahorat bilan belgilanadi." Tegishli ko‘nikmalar tizimi u o‘qituvchi-tarbiyachining kasbiy mahoratini shakllantirish uchun asos sifatida qaraladi.
Yu.N. Kulyutkin o‘qituvchi kasbini shaxslararo o‘zaro munosabatlar bilan ajralib turadigan "odam-odam" turidagi kasblar guruhiga kiradi. Ikkinchisining ajralmas xususiyati aks etuvchi jarayonlardir. Shu bilan birga, "o‘qituvchi talabada kelajakda o‘z faoliyatini mustaqil ravishda boshqarishga imkon beradigan" ichki asoslarni "(bilimlar, e'tiqodlar, usullar, xatti-harakatlar) shakllantirishga intilmoqda. Shu bilan birga ... yanada katta maqsad qo‘yish - uning shaxsiyatining yo‘nalishlari va uni targ‘ib qilishning turli xil ta'sirlarini hisobga olgan holda talaba shaxsini rivojlantirish. " Ushbu nazariyada pedagogik faoliyat o‘qituvchining shaxsiyatini rivojlantirish maqsadida o‘qituvchi tomonidan talaba faoliyatini nazorat qilish sifatida namoyon bo‘ladi.
Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni pedagog faoliyatning natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog‘liqdir. Uning mehnati yoshlarni har tomonlama kamol toptirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Pedagogik faoliyat avlodning ijtimoiy uzviyligini ta’minlaydi, bir avlod tajribasini ikkinchi avlodga o‘tkazadi, yoshlarni ijtimoiy munosabatlar tomon yo‘llaydi, ijtimoiy tajriba orttirish uchun insondagi tabiiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi.
Pedagogik faoliyat doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog‘liq. Bunda pedagogik maqsad o‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Unga erishishi osonlikcha bo‘lmaydi. Pedagog o‘z faoliyati maqsadini va unga erishish yo‘llarini aniq tasavvur qilishi va maqsadiga erishishi uchun o‘quvchilarga ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olish zarur. Gyote ta’kidlaganidek, "Ishonch bilan gapir, ana shunda so‘z ham, tinglovchilarni mahliyo qilishi ham o‘z-o‘zidan kelaveradi".