Analizning optik usullari

To’lqinning chastotasi 

–
1s vaqt orasida bo’ladigan tebranishlar soni 
yoki 1s da elektr maydoni (magnit maydoni) erishadigan maksimal 
musbat qiymatlar soni. Chastotani o’lchash uchun SI sistemasining birligi 
gers (1Gs = 1s
-1
) yoki megagers (1MGs = 1*10
6
Gs), gigagers (1GGs = 
1*10
9 
Gs) lar ishlatiladi. Elektromagnit nurning to’lqin uzunligi uning 
chastotasi bilan quyidagi munosabat orqali bog’langan. 


/
c

(1.1) 
bu yerda s 
–
yorug’likning vakuumdagi tezligi. 
To’lqin soni 

 
– 
1 santimetr oraliqda joylashgan to’lqinlar soni 


/
1

(1.2) 
To’lqin soni 

teskari santimetrlarda (sm
-1
) o’lchanadi. 
Yorug’likning to’lqin va korpuskulyar tabiatlari orasidagi munosabat 
Plank tenglamasi orqali ifodalanadi. 



hc
hc
h
E




/
(1.3) 
bu yerda 


E
energiyasi 

h
bo’lgan fotonni chiqarish yoki yutish 
natijasida elementar sistema (atom, molekula yoki ion) energiyasini 
o’zgarishi, h
– 
Plank doimiysi. 
SI sistemasida energiya joullarda o’lchanadi (1J = 1kgm
2
s
-2
). 
Spektroskopiyada odatda, elektromagnit kvantlarning energiyasini 
o’lchash uchun elektronvolt birligi ishlatiladi (1eV = 1,6022*10
-19
J). 
Shunday qilib, hamma to’rtala kattalik E, 

, 

va 

lar bir-biri bilan 
bog’langandir. Ularni har birini elektromagnit nurlanish kvantlari 
energiyasining xarakteristikasi sifatida qarash mumkin. Bu kattaliklardan 

va 

lar energiya bilan to’g’ri 

h
E

, 

hc
E

, 

kattalik esa teskari 
proporsional bog’lanishga ega 

/
hc
E

. Bir energetik kattalikdan 
ikkinchisiga o’tish uchun zarur bo’lgan doimiy kattaliklarning qiymatlari 
quyidagicha. 
h = 6,6262*10
-34
Js, s = 2,9979*10
8
m/s (vakuum uchun) 
Spektroskopiyada elektromagnit nurlanish kvantlari energiyasini 
ma’lum temperaturadagi zarrachalar issiqlik harakatining energiyasi bilan 
taqqoslashga to’g’ri keladi. Issiqlik harakati energiyasini hisoblash uchun 
Bolsman doimiysini bilish kerak k = 1,3807*10
-23
JK
-1
. 
Elektromagnit nurlanishning muhim xarakteristikalaridan biri uning 
spektridir. Spektroskopik analiz usullarida elektromagnit nurlanish 
spektri deganda fotonlarni energiya bo’yicha taqsimlanish funksiyasi, 
ya’ni kvant energiyasi bilan shunday energiyaga ega bo’lgan kvantlar soni 
orasidagi bog’lanish tushuniladi. Kvantlar energiyasini har xil ifodalarini 

---

yuqorida qaradik. Kvantlar sonini ham har xil ifodalash mumkin. 
Masalan, analitik kimyoda absorbsiya (yutilish) jarayonlari uchun 
kvantlar sonini ifodalashda optik zichlik A ko’proq va u bilan bog’liq 
bo’lgan o’tkazish T kamroq ishlatiladi. Nur chiqarish jarayonlarida 
(emissiya va lyuminessensiyada) esa hajmiy burchak birligiga to’g’ri 
keluvchi nurlanish quvvati 
–
ravshanlik, yorqinlik ishlatiladi. Odatda 
unga, yorug’lik intensivligi deyiladi va u I harfi bilan belgilanib shartli, 
nisbiy birliklarda ifodalanadi. 
Elektromagnit spektrni grafik shaklda, absissa o’qiga kvantlar 
energiyasini xarakterlovchi kattaliklardan birini (

, 

yoki 

), ordinata 
o’qiga esa nurlanish intensivligi (I) yoki optik zichlik (A) ni qo’yib ular 
orasidagi bog’lanishni ifodalovchi egrilik ko’rinishida tasvirlash mumkin.
Nur chiqarish va yutilish jarayonlari kvant xarakterga, tabiatga 
egadir. Shuning uchun, (1.3) tenglamaga ko’ra spektrlarni to’lqin 
sonining funksiyasi sifatida tasvirlash kerak edi. Lekin, molekulyar 
absorbsiya va lyuminessent spektroskopiya usullari bilan yorug’likning 
ultrabinafsha (UB) va ko’rinuvchi sohalarida spektr olinganda ko’pchilik 
hollarda to’lqin uzunligi ishlatiladi. Buning sababi, ko’pchilik 
monoxromatorlar to’lqin uzunligi bo’yicha darajalangan, bundan 
tashqari, difraksion panjarali spektr asboblarining chiziqli dispersiyasi 
to’lqin uzunligiga bog’liq emasliligidadir. Ya’ni, asbobning chiziqli 
dispersiyasi spektrning u ishlaydigan ma’lum sohasida doimiy qiymatga 
ega bo’ladi. Ammo, ba’zi bir maqsadlar uchun to’lqin sonida ifodalangan 
spektr juda qulay. Infraqizil (IQ) spektroskopiyada, amalda elektromagnit 
nurlar umuman to’lqin uzunligida ifodalanmaydi. 
IQ-spektroskopiyada elektromagnit nurlar to’lqin soni bilan, ya’ni 
teskari 
santimetrlarda 
ifodalanadi. 
Lekin, 
analitik 
molekulyar 
spektroskopiyada ya’ni, spektrofotometriya va lyuminessensiyada 
amalda doimo, nanometrlarda ifodalangan to’lqin uzunligi ishlatiladi.