Anatomiya yangi indd

Nazorat savollari

1.Anatomiya fanining rivojlanish tarixi haqida gapirib bering.

2.Anatomiya fanini o‘rganishda qanday usullardan foydalaniladi?

3.Fiziologiya fanining rivojlanishiga hissa qo‘shgan o‘zbek olimlari-

dan kimlarni bilasiz?

4.Odam bilan umurtqali hayvonlar tuzilishida qanday umumiy bel-

gilar bor?

5.To‘qima va ularning xillarini ayting.

11

II bob. TAYANCH-HARAKAT A’ZOLARI SISTEMASI

Tayanch-harakat a’zolari faol harakat qismi muskullar,  passiv 

harakat a’zolari suyaklar va ularni biriktirib turuvchi boylamlardan 

tashkil topgan. Harakat gavdaning ko‘p qismini tashkil qiladi yoki 

gavdaning umumiy og‘irligiga nisbatan 72,45% ni tashkil etadi. 

Muskullar gavdaning 2/5, suyaklar 1/5-1/7 qismini tashkil etadi.

Suyaklarning tuzilishi va xossalari

Skelet (ckeletos-quritilgan) organizmda tayanch ahamiyatiga 

ega bo‘lgan zich to‘qimalardan iborat. Odam gavdasida 200 dan 

ortiq suyaklar bo‘lib, bu suyaklar bosh skeletini, tana skeletini, qo‘l 

va oyoqlar skeletini hosil qiladi (1-rasm). 

Skelet tarkibiga suyaklardan tashqari, tog‘aylar ham kiradi. 

Tog‘aylar embrion skeletining juda ko‘p qismini tashkil etadi va 

bolalar skeletida ham saqlanib qoladi. Yosh kattalashib borgan sari 

tog‘aylarning tobora ko‘p miqdori suyakka aylanadi. Katta odamda 

tog‘ay qovurg‘alarning oldini uchida, umurtqalar orasida saqlanib 

qoladi, uzun suyaklarning uchini qoplab turadi. Skelet organizmda 

bir necha vazifani bajaradi. Bular: tayanch, harakat, himoya, hosil 

qiluvchi va boshqalar.

1.Tayanch vazifasi – yumshoq to‘qima va a’zolar skeletning 

ayrim qismiga birikib turishi natijasida vujudga keladi. 2.Harakat 

vazifasi suyaklar har xil richag hosil qilib, bo‘g‘im  orqali birlashi-

shi bilan yuzaga keladi. 3. Himoya vazifasi – skelet ichki organ-

larni himoya qilib turadi. 4. Yaratuvchi vazifasi-qonning shaklli 

elementlari eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar sintezlanadi.

Suyaklar juda mustahkam bo‘ladi: suyakning bir kvadrat milli-

metr yuzi 16

 kg

 keladigan bosimga bardosh beradi. Erkak kishining 

tik o‘rnatilgan yelka suyagi 850 kg, xuddi shunday o‘rnatilgan son 

suyagi 1300kg yukni ko‘tarishi mumkin. Suyakning bunday mustah-

kamligi ularning tuzilishi xususiyatlariga va kimyoviy tarkibiga bog‘liq. 

Suyaklarning sirti yupqa parda – 

periost 

bilan qoplangan. 

Periost tashqi fibroz va ichki qon tomirli qavatlardan tashkil top-

---

12

gan.  Periost mayda teshiklar orqali suyakka uni oziqlantiruvchi 

qon tomirlari kiradi. Periost ostida

 qattiq modda,

 uning ostida

 

g‘ovak modda

 bo‘ladi. Hamma uzun suyaklarning o‘rta qismi

 ko-

vak

 bo‘ladi. Odam tug‘ilganda bu g‘ovak

 qizil ilik 

bilan to‘lgan, 

orga nizm o‘sgan sari bu qizil ilik o‘rniga yog‘ to‘qimasidan iborat 

sariq ilik

 hosil bo‘ladi. Suyaklarning nayga o‘xshash tuzilganligi 

organizm uchun zarur bo‘lgan mustahkamlikni ta’minlaydi. 

Qisqa va yassi suyaklarning, shuningdek, uzun suyaklarning 

uchi kovak bo‘lmaydi. Bu suyaklarning qattiq modda qavati os-

tida g‘ovak modda (ko‘mik) bor, g‘ovak modda ichida esa odam