Andijon davlat univyersiteti

11.4. Hayotiy shakllarning dastlabki tiplari 
Turli olimlar hayotiy shakllarning har xil tizimi yoki klassifikatsiyasini taklif 
etganlar. 19 - 20-asrlardash klassifikatsiyalar orasidan I.G.Serebryakov (1962) 
ikkita yo’nalishni tanlab oldi. 
Hayotiy 
shakllarning 
ekologik 
fizionomik 
klassifikatsiyalari, 
ya’ni 
o’simliklarning tashqi ko’rinishiga, gabitusiga asoslangan klassifikatsiya. Bu 
guruhga ko’p mualliflar tamonidan taklif etilgan klassifikatsiyalarni kiritish 
mumkin. SHulardan faqat quyidagilarni keltiramiz. 
Kerner 1863 yilda “Jizn rasteniy Dunayskix stran” deb nomlangan kitobida 
yoppasiga tarqalganligi bilan farq qiladigan 12 ta “Asosiy shakl” ni ta’riflaydi. 
Kerkerning bu shakllari Gumbolьdtning «asosiy shakllari» dan farq qilib, faqat 

---

176 
mo’’tadil kengliklar uchun xos bo’lgan shakllar hisoblanadi. U daraxtlar, butalar, 
yirik o’tlar, ser ildiz va kam ildizli o’simliklar chirmashib va yoyilib o’sadigan 
o’simliklar va hokazolarni farq qilgan. 
Grizebax (1872) “Растительность земного шара” deb nomlangan kitobida 
(1874 va 1877 yillarda A.N.Beketov tomonidan ruschaga tarjima qilinib nashr 
etilgan) ancha mukammal ishlangan klassifikatsiyani taklif etadi. U “Asosiy 
shakllar” ni 7 ta guruxga ajratgan. Bular daraxtsimonlar; sersuvlilar (sukkulentlar), 
chirmashib o’suvchilar, epifitlar, o’tsimonlar, boshoqdoshlar, tomirsizlar (moxlar 
va lishayniklar) dan iborat. Bu “Asosiy shakllar” o’z navbatida barglari va 
poyalarining tuzilishig ko’ra ta’kidlashicha, shakl yoki har bir shakllar guruxi 
mamlakat iqlimining xususiyatlarni va uning tarixini aks ettirishi kerak. Bu 
tizimdan hozirgacha ko’p mualliflar foydalanishadi, chunki u turli geografik 
kengliklardagi deyarli barcha xilma-xil o’simliklarni qamrab olgan. 
Lekin na Gum`bol`t va na Grizebax hayotiy shakl tushunchasiga biror 
moslashgan yoki evolyutsion fikr qo’shmaganlar. Ularning hayotiy shakllari 
ko’proq geografik, “Landshaft” tushunchalari bo’lgan. O’tgan asrniig oxirlarida 
hayotiy shakllar klassifikatsiyasiga Darvinning evolyutsion nazariyasi katta ta’sir 
ko’rsatdi. Masalan, 1884 yilda Negeli tashqi muhitga kam bog’liq bo’lgan 
“tashkiliy” belgilarni (masalan, reproduktiv sfera) va tashqi muhit ta’sirida 
o’zgaruvchi “Moslashuv” belgilarini farqlashni taklif etgan. Belgilarning bunday 
bo’linishi, albatta, hayotiy shakllar klassifikatsiyasiga ta’sir etgan. 
O. Drude (1887 yilda o’z klassifikatsiyasini “Biologik”, ya’ni moslashuv 
belgilari asosida tuzdi. U “O’simlik shakllari”ning 7 ta asosiy guruxini aniqladi. 
Keyinroq, 1913 yilda Drude yanada yaxshi ishlangan tizimni taklif etdi va birinchi 
bo’lib hayotiy shakllarni tekshirishda filogenetik yondashish haqidagi masalani 
ko’tardi. Endi, u yer yuzasida o’sadigan va suv o’simliklarining 40 ta hayotiy 
shaklini aniqladi, bunga tuban o’simliklar ham kiritilsa, hammasi bo’lib 55 ta shakl 
bo’ladi. 
1931 yilda Dyu Rie o’z tizimini taklif etdi. Bu, ehtimol, eng kichik ekologik 
klassifikatsiya bo’lsa kerak. Dyu Rie aslida adaptatsiya nazariyasidan uzoqlashdi 

---

177 
va turli belgilar, chunonchi, rivojlanishning davriyligi, kurtaklarning joylashishi, 
kurtaklarning himoyalanganligi va boshqalar asosida klassifikatsiya tuzdi. 
Haqiqatan ham uning “O’sish shakli” tizimi, tarkibida o’tsimon o’simliklar 
bo’lmasa ham, ancha batafsil ishlangan. 
I. G. Serebryakov ajratgan ikkinchi yo’nalish morfologik-biologik yo’nalish 
bo’yicha hayot shakllarini klassifikatsiyalashda ularning biologik xususiyatlaridan, 
masalan, hayotining davomiyligi, rivojlanish ritmi, oziqlanish usullari va 
hokazolardan foydalaniladi. Albatta, bu belgi va xususiyatlar biriichi navbatda 
morfologiyada namoyon bo’ladi, shunga ko’ra, ikkala yo’nalish bir-biriga ancha 
yaqin, lekin dastlab ular birmuncha mustaqil rivojlangan. 
Ehtimol, Ogyust Piram Dekandol (1918) tizimi hayot shakllarini morfologik-
biologik klassifikatsiyalashdagi birinchi urinish bo’lsa kerak. U hayotning 
davomiyligi, meva berishining takrorlanishi, novdalarining tuzilishi va boshqa 
belgilari bo’yicha o’simliklarni 8 guruxga bo’ldn. Bir yillik, ikki yillik, ko’p yillik 
monokarp, polikarp o’simliklar shular jumlasidandir. U polikarp o’simliklarni har 
yili hosil beradigan va novdalari qurib qoladigan o’simlikdar, chala butalar, 
butalar, daraxtlarga ajratdi. Dekandol taklif etgan bunday bo’linish tizimi ko’plab 
hozirgi ishlarda ham saqlanib kelmoqda. O’tgan asrning o’rtalarida Irmish (1851) 
va Braun (1852) ajoyib tizimlarni taklif etdilar. Lekin faqat Ch.Darvin ta’limoti 
ta’sirida hayotiy shakllar mazkur yo’nalish bo’yicha ham muhitga moslashish usuli 
sifatida o’rganiladigan bo’ldi. 
Hayotiy shakllar tushunchasining muallifi bo’lgan Varming 1884 yilda ancha 
batafsil morfologik-biologik tizim taklif etdi. U o’simliklarni ikki asosiy guruxga 
bo’ldi: gapaksant o’simliklar, ya’ni monokarplar monosikllilar, disikllilar, 
polisikllilar (ko’р yilliklar) va hokazolar; ko’p yillik polikarplar. Keyingi asosiy 
guruxni u yana ikkita guruxchaga bo’ldi: a) harakatsiz yoki sust harakatlanadigan 
o’simliklar bularning asosiy ildizi butun hayoti davomida saqlanadi (13 ta 
guruxcha); asosiy ildizi nobud bo’ladi, vegetativ ko’payish ustunlik qiladi; b) 
hararakatlanish xususiyatiga ega bo’lgan o’simliklar yer ustida harakatlanadi 

---

178 
(parxesh, jingalaklari orqali), yer ostida harakatlanadi (ildizpoyasi, o’q ildizlari va 
boshqalar orqali), suvda suzib yuradi. 
Varming tizimining asosiy negizi shundan iboratki, u Gumbol`dt yoki 
Grizebax kabi o’simliklar «Fizionomiyasi»ni aks ettirishga urinmay, balki ularning 
moslanuvchanlik belgilarini aniqladi. U birinchi bo’lib yer osti organlarga ham 
katta e’tibor berdi. Lekin Varming tizimi batafsil ishlangan bo’lishiga qaramay, 
hech qanday yagona printsipga ega emas edi; u ko’proq, vegetativ belgilari 
bo’yicha taksonomik tizimdan iborat edi. 
XX asrning boshlarida (1903, 1905, 1907) Raunkier shu vaqtgacha keng 
tarqalgan tizimini taklif etdi. U o’z tizimida hayotiy shakllar yilning noqulay 
sharoitida hayot kechirishiga qarab farq qilishiga asoslandi. Lekin moslashuv 
belgilarining bu kompleksidan ham bittasi, ya’ni yangilanish kurtaklari yoki 
novdalar uchki qismining noqulay sharoit davomida yer yoki suv yuzasiga nisbatan 
joylashuvi tanlab olingan. Dastlab hayotiy shakllar 5 tipga bo’lingan. 
1. Fanerofitlar (R) -kurtaklari yuqorida (30 sm) ochiq joylashgan; 
2. Xamefitlar (Sh)- noqulay davrda yangilanish kurtaklari tuproq yuzasiga 
yaqin (20-30sm) joylashgan; 
3.Gemikriptofitlar (G)-yangilanish kurtaklari va novdalarning uchki qismi 
bevosita tuproq yuzasida, to’shama ostida joylashgan; 
4. Kriptofitlar (K)-“Yashirin”; yer ustki poyalari to’liq nobud bo’ladi, 
yangilanish kurtaklarier ostida har xil chuqurlikda saqlanib qoladi. Kriptofitlar 
quyidagi guruxchalarga bo’linadi: a) geofitlar (O) - yer ostki, ildizpoyali, piyozli 
va hokazo; b) gelofitlar botqoqlik, ochiq poyalari suv yuzasida, yangilanish 
kurtaklari suv ostida joylashgan; v) gidrofitlar - butun o’simlik suv ostida bo’ladi. 
5. Terofitlar (Tk) - noqulay davrda urug’ shaklida bo’ladigan bir yilliklar.
Hayot shakllarining bu tiplari guruxchalarga bo’linadi: masalan, fanerofitlar 
balandligi bo’yicha mego, mezo, mikro va nanofanerofitlarga bo’linadi; 
gemikriptofitlar esa to’pbargi bor yo’qligiga qarab, to’pbarglilarga va 
to’pbargsizlarga bo’linadi; terofitlar bahorgilarga va kuzgilarga; geofitlar esa 
vegetativ ko’payish organlarining xarakteri bo’yicha bo’linadi. 

---

179 
Ko’pchilik mualliflar Raunkier guruxlarini yana qandaydir qo’shimcha 
belgilari bo’yicha bo’lib, uni to’ldiradilar va kengaytiradilar. Lekin Shuni 
ta’kidlash ham kerakki, Raunkierning hayotiy shakllari yerning florasi va 
o’simliklari juda qadimgi davri tarixida differentsiyalangan o’simliklar 
strukturasining asosiy modellari bo’lib hisoblaiadi. Ular tarqalish xududlari va 
iqlim sharoitidan qat’i nazar, har bir palьmada bir yillik terofitlardan tashqari, 
hayotiy yirik takson doirasida takrorlanaveradi (masalan, shakllarning barcha 
guruxlari aniqlangan). 
Raunkier statistik usulni qo’llab, hayotiy shakllar guruxlari iqlim sharoitiga 
bog’liq holda tarqalishini ko’rsatdi. Turli mintaqa va xududlar uchun o’z 
guruxlarining foiz hisobida tarqalishini hisobda, biologik spektor deb atalgan oddiy 
usulni taklif etdi (6-jadval).