Andijon davlat univyersiteti

11.3. Hayotiy shakllar haqidagi ta’limotning tarixi 
Shuni qayd qilish kerakki, hayotiy shakllar botanika rivojlanishining 
dastlabki bosqichlaridayoq tadqiqotchilar e’tiboriga loyiq ob’ekt bo’lib qolgan. 
“Hayotiy shakl” tushunchasining o’zi Teofrast asarlaridayoq (yeramizdan avvalgi 
300 yil) keng muhokama qilingan edi. Ma’lumki u “Issledovaniya o rasteniyax” 
deb nomlangan asarida daraxt, buta, chala buta va o’tlar kabi shakllarni ancha 

---

175 
to’liq ta’riflagan va o’z tizimini tuzishda undan foydalangan. Keyinchalik hayotiy 
shakllar ham sitematik maqsadlarda, ya’ni tizimlarni tuzishda foydalaniladigan 
bo’ldi. Buni Chezalьpino (1583), Morison (1715), Turnefor (1719) va bir qator 
boshqa botaniklarning ishlarida ham kuzatish mumkin. Lekin K.Linney ishlaridan 
so’ng tizimda hayotiy shakllardan (asosiy vegetativ belgilardan) foydalaiish 
amalda to’xtatildi va bu “Gul gipnozi” ta’sirida hatto qo’pol xato hisoblanadigan 
bo’ldi. Ma’lumki, Linney o’z tizimini faqat generativ, jinsiy belgilarga asoslanib 
tuzgan. 
Hayotiy 
shakllarga 
qiziqish 
19-asrda, 
A.Gumbolьdtning 
“Idei 
fizionomichnosti rasteniy” nomli asari bosilib chikqandan keyingina tug’ildi. 
CHamasi hayotiy shakllar haqidagi taqdimot ana shu asardan boshlansa kerak. 
Gumbolьdt g’oyalari, odatda, botanik geog’rafiyada o’rganiladi. Shuni eslatib 
o’tish kerakki, Gumbolьt dastlab 16 ta, keyin esa 19 ta «asosiy shakllar» ni 
aniqlagan. Lekin ular fizionomik jihatdan bir-biridan keskin farq qilar edi. 
Masalan, palьmalar, banandoshlar, baobatdoshlar, kaktuslar, orxideyalar, lianalar, 
g’alladoshlar, paporotniksimonlar, toldoshlar, ninabarglilar va boshqalar. Lekin bu 
guruxlar bir xil bo’lmay, Gumbolьdt aytganidek, birinchi galda iqlim sharoitiga 
bog’liq holda tashqi ko’rinishidan bir-biridan farq qiladi. Gumbolьdtning ushbu 
g’oyalari keyinchalik boshqa olimlar tomonidan rivojlantirildi.