Andijon davlat univyersiteti

2.2. Hayvonlar va o’simliklarning kamyob va yo’qolib borayotgan turlari 
10. Antropogen ta’sir ostida kuchayayotgan tabiiy ekotizimlarning umumiy 
tanazzuli va fragmentatsiyasi areallarning va ham kamyob, ham resurs 
(ovlanadigan) turlarning soni qisqarishiga olib keldi. Bunday turlar yovvoyi 
tabiatda yo’qolib ketish xavfiga ega va Qizil kitobga kiritish uchun tavsiya 
qilingan. 
11. Hayvonlarning 207 ta turi va kenja turlari kamyob va yo’qolib ketish 
xavfi ostidagi turli toifalarga kiritilgan, ulardan 184 tasi O’zbekiston 

---

197 
Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan (2009 y.), ulardan sut emizuvchilarning 
24 turi, qushlarning 48 turi, reptiliylarning 16 turi, baliqlarning 17 turi, bo’g’imli 
chuvalchanglarning 3 ta turi, molyuskalarning 14 ta turi, bo’g’imoyoqlilarning 60 
turi mavjud. 
12. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqining Qizil kitobiga hayvonlarning 
73 ta turi va kenja turlari kiritilgan. Ularning kelajagi global ko’lamda tashvish 
uyg’otadi. 
13. Yo’qolib ketish xavfi ostidagi turlar bilan xalqaro savdo qilish 
to’g’risidagi konventsiyaga Ilovaga hayvonlarning 88 ta turi va kenja turlari 
kiritilgan. 
14. O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobining oxirgi nashri (2009 y.) yuksak 
o’simliklarning 321 turini va zamburug’larning uch turini o’z ichiga oladi. Oldingi 
nashrlar bilan taqqoslaganda 23 tur chiqarib tashlangan, boshqa tomondan esa 
kamyob deb e’tirof etilgan o’simliklarning 11 yangi turi kiritilgan, 7 turi ular 
tabiatda ko’payganligi munosabati bilan «kamyob» maqomidan «qisqarib 
borayotgan» maqomiga kiritilgan. O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobida 
“Yo’qolib ketgan” maqomi bilan 18 tur mavjudligini alohida ta’kidlash zarur. 
2.3. Hayvonlarning yashash joylari va ularni qo’riqlash 
15. Hayvonlar turlarining tabiiy yashash joylari qisqarishi va sezilarli darajada 
transformatsiyasi biologik xilma-xillik uchun asosiy xavf hisoblanadi. Bunda 
kamyob va yo’qolib ketish xavfi ostidagi turg’un, avtoxton turlar, endemiklar 
ko’proq eng zaif holatdadir. 
16. G’arbiy Tiyonshon va Pomir-Oloyning to’qayzorlari, qadimdan saqlanib 
qolgan yong’oqzorlari va boshqa mevali o’rmonlari, suvli-botqoq joylar va shu 
kabilar yo’qolib ketish xavfi ostidagi va muhim jahon ahamiyatiga ega bo’lgan 
hayvonlar turlarining yashash joylari hisoblanadi. 
17. Keyingi o’n yillikda tabiatdan jadal foydalanish natijasida O’zbekiston 
hayvonlarining ayrim turlari antropogen ta’sirga uchradi, shu munosabat bilan 
ularning areali va soni kamaydi, hayvonlarning ayrim turlari yo’qolib ketish xavfi 
ostida yoki batamom yo’qoldi. Ko’plab hayvonlarning soni hali tahlikali darajaga 

---

198 
yetmadi, biroq izchil qisqarib bormoqda. Yashash joylarining tanazzulga uchrashi 
va to’g’ridan-to’g’ri qirish eng avvalo yirik yirtqich hayvonlar va tuyoqli sut 
emizuvchilar hissasiga to’g’ri keldi. 
18. Tabiatga doimiy ravishda kuchayib borayotgan antropogen ta’sir 
respublikaning barcha mintaqalarida ildizli o’simliklar sezilarli darajada 
o’zgarishiga olib keldi. O’simlik qoplamasining hozirgi holati biomassaning 
siyrakligi, mahsuldorligining pastligi, o’rmonlar maydonining qisqarishi, 
ikkilamchi o’simliklar dunyosi va hayvonlar to’dalari va o’simliklarning muqobil 
(inson tomonidan tabiiy arealdan yiroqdagi hududga qasddan keltirilmagan 
o’simliklar), begona turlari keng tarqalishi bilan tavsiflanadi. 
19. Hayvonlarning ayrim turlari O’zbekiston hududida mavsumiy, ya’ni 
migratsiya 
davrida 
yashaydi. 
Hayvonlarning 
migratsiya 
turlariga 
sut 
emizuvchilarni (oqquyruqlar, Buxoro bug’usi, kulon, ilvirs (tog’ qoploni), 
qushlarni (turnalar, suvli-botqoq joylar o’simliklari va boshqalar), baliqlarni 
kiritish mumkin. 
20. Hayvonlar migratsiyasi, asosan - kuz-bahor davrida amalga oshiriladi. 
Migratsiya bilan bog’liq hayvonlarning katta qismi O’zbekistonda qishlab qoladi. 
Bunday holatda hayvonlar sonini hisobga olish, ularni qo’riqlash va yashash 
joylarini himoya qilish choralarini ko’rish zarur.