Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Birinchi daraja – kasbiy muhitni oʻrganish va tahlil qilish. Buning uchun 
kasb va mutaxassislikni shaxsga qoʻyadigan talablar nuqtai nazaridan koʻrib 
chiquvchi professiografiya qoʻllaniladi. Professiografiya kasblar tasnifini ham 
oʻzida mujassamlaydi. Ma‘lumki, kasblar tavsifi turli mezonlarga asoslanadi, ya‘ni 
texnologik, iqtisodiy, gigienik, ahloqiy, psixologik va boshqalar. Kasblarning 
psixologik tavsifi psixogramma deyiladi. Bunda subektning psixologik sifatlariga 
qoʻyiladigan talablar keltiriladi. 
Ikkinchi daraja – mehnat ekspertizasi. Mehnat ekspertizasi – bu shaxsning 
muayyan kasb boʻyicha mehnatga layoqatliligini aniqlashdir. Ekspertiza 
oʻtkazishning maxsus tizimlari mavjud, ya‘ni tibbiy-mehnat ekspertizasi 
komissiyasidir. 
Mehnat ekspertizasi quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1.Shaxs mazkur faoliyatni bajara oladimi (sogʻligʻi nuqtai nazaridan). 
2.Faoliyatni amalga oshirish uchun munosib insonlarni tanlay olish. 
3.Ishga yaroqsiz kadrlarni oʻz vaqtida ishdan ozod qilish. 
4.Shaxsga mos ishni aniqlash. 
Uchinchi darajasi – kasbga yoʻnaltirish. Kasbga yoʻnalganlik bu shaxs 
imkoniyatlari darajasidagi adekvat kasbni tanlashga ilmiy asoslangan yordam 
koʻrsatish va qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan davlat tizimi. Kasbga yoʻnaltirish 
yordamida shaxsning istak-hohishlari va kasblar olamidagi ijtimoiy talabning 
oʻzaro muvofiqlashuvi kechadi.
Kasbga yoʻnaltirish tizimi kichik tizimchalardan iborat: 
1.Kasbiy tashviqot va targʻibot tizimi. 
2.Kasbiy maslahat tizimi. 

---

255 
3.Kasb tanlash tizimi. 
4.Kasbiy moslashuv tizimi. 
Sanab oʻtilgan fenomenlar yangi usulning mavjudligini tavsiflamaydi, balki, 
shaxs ilgarigidek yashash imkoniyati yoʻq boʻlgan vaziyatda qolganda oʻzining 
beqaror ―Men‖ tizimini buzilishlardan saqlab qola olmasligini anglatadi. Bu 
vaziyat ba‘zida ―oʻzini safarbar etish‖ holati deb nomlanadi. Biroq bu holatni 
oʻzining namoyon boʻlishiga koʻra oʻzini oʻzi safarbar etish deb nomlab 
boʻlmaydi: tabiatdan, boshqalardan alohida tarzda anglanmagan voqelikni 
yoʻqotish mumkin emas. Shunchaki, birinchi usulda turmush tarzining hayot-
avtomatdan ajratilmaganligi hech qachon axloqiy beqarorlikni keltirib 
chiqarmaydi. 
Munosabat murakkab koʻrinishga ega boʻlib, unda shaxs xususiyatlari asosiy 
oʻrin egallaydi. Shaxs – ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining, asosiy 
sababi, uning doimo insonlar davrasida hamda ular bilan oʻzaro ta‘sir doirasida 
boʻlishini anglatadi. Bu shaxsning eng etakchi va nufuzli faoliyatlaridan biri 
muloqot ekanligiga ishora qiladi. Har bir inson oʻzgalarini tinglashga, oʻz fikrini 
birovlarga etkazishga, ya‘ni fikr bildirishi, ya‘ni ba‘zan yozma tarzda bayon 
etishga tugʻma qobiliyatliday oʻzini tasavvur qiladi. Lekin ana shu birovlarni 
tushunish va oʻz fikrlarimiz, oʻylarimizni birovlarga etkaza olish qobiliyati aslida 
bizning insoniy munosabatlar tizimida ekanligimizni, har birimiz oʻzimizga 
oʻxshash inson jamiyatisiz mavjud boʻla olmasligimizni bildiradi. 
Insoniy munosabatlar shunday oʻzaro ta‘sir jarayonlariki, unda shaxslaro 
munosabatlar shakllanadi va namoyon boʻladi. Bunday jarayon dastlab odamlar 
oʻrtasida roʻy beradigan fikrlar, his-kechinmalar, tashvishu-quvonchlar 
almashinuvini nazarda tutadi. Odamlar muloqotida boʻlishgani sari, ular oʻrtasidagi 
munosabatlar tajribasi ortgan sari ular oʻrtasida umumiylik, oʻxshashlik va 
uygʻunlik kabi sifatlar paydo boʻladiki, ular bir-birlarini bir qarashda tushunadigan 
yoki ―yarimta jumladan‖ ham fikr ayon boʻladigan boʻlib qoladi, ayrim hollarda 
esa ana shunday muloqotning tigʻizligi teskari reaktsiyalarni – bir-biridan 
charchash, gapiradigan gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi 

---

256 
Shaxslararo munosabatlarni oʻrganish psixologiya fanida eng dolzarb 
muammolardan hisoblanadi. Chunki inson shaxsining eng nufuzli va etakchi 
faoliyatlaridan biri boʻlgan muloqot va u orqali oʻzaro munosabatlar odamlar 
orasida umumiylik, oʻxshashlik, uygʻunlik kabi sifatlar paydo boʻlishiga olib 
keladi. Ayniqsa, oila muhitida shaxslararo munosabatlarning, chunonchi, ota-ona 
va farzand orasidagi munosabatlarning oʻziga xos tomonlari shaxsning hayoti, 
faoliyatining samarasi va mazmuniga bevosita ta‘sir etadi. Shunday ekan, insonlar 
orasida amalga oshadigan shaxslararo munosabatlar va uning shaxs xususiyatlariga 
ta‘sirini oʻrganish hozirgi kunda psixologiya fanida muhim va dolzarb 
muammolardan hisoblanadi.