Aniqlash usullari

Turli tuproq donalarining o‘lchamlari

Tuproq turi	O‘lchami
Mayda donali	0,06 - 0,6 mkm
Yirik donali	0,6 - 2 mkm
Balchiq, loyqa	2 – 60 mkm
Qum	60 - 2000 mkm
SHag‘al	2000 – 60000 mkm

Mayda va yirik tuproq donalari o‘lchami juda kichik 0,06-2,0 mkm bo‘lgani uchun ham, ularning radon emanatsiya koeffitsientlari (40-70%) yuqoridir. Quruq qum va shag‘al donalarining o‘lchamlari katta bo‘lishiga qaramasdan (60—6∙ mkm), radon emanatsiyasi (~30%) yuqoridir. Qum va shag‘al tarkibidagi radiy miqdorini tekshirish natijasida bu hodisaga ikkita sabab topishdi [12, 18, 19]. Birinchisi tuproqning mayda fraksiyalarida (<0,15 mm) radiyning to‘planish darajasi yirik fraksiyalarga nisbatan 3-8 marta katta ekanligi bo‘lsa, ikkinchi sababi radiy atomlarining tuproq donalari va yoriqlari yuzasiga ko‘proq o‘tirib qolishidir. Radon emanatsiyasini osonlashtiruvchi bu ikki hodisaning yuzaga kelishiga er osti suvlari va havo oqimlari (mineral donalarga Ra o‘tirishi va Rn ko‘chishiga) sababchidir.

Tuproq va shag‘al jinslardagi radon emanatsiya koeffitsienti (e) 1.6-jadvalda keltirilgan. U SHvetsiya milliy tekshirish institutining ma’lumotlaridan [21—23] olingan.

1.6-jadval

Tuproq va shag‘allardagi radon atomlari emanatsiyasi, e (%)

Material turlari	e, (%)
SHag‘al Qum Loy tuproq Mayda shag‘al, (1-8 mm) Uoanli mayda granit, (1-8 mm)	15-40 15-30 30-70 5-15 15-30

Toron emanatsiyasi o‘rganilganda qum, balchiq va tuproq jismlaridan toronning chiqishi 10 % ni tashkil qilgan [24]. Toron va uning hosila radionuklidlari suvda (rN = 6-7) qiyin erishi bilan birga ularning yarim emirilish davri xam juda qisqadir. Emanatsiya bo‘layotgan radon yoki toronning qancha qismi tog‘ jinsi yoki tuproqqa to‘g‘ri kelishi, uran yoki toriyning joylashish formasiga bog‘liq. Masalan, uran molekulalari dala shpati, magnetit, apatit yokissirkonat panjaralarida joylashgan bo‘lsa, radonning emanatsiyasi nisbatan kamroq bo‘ladi.