Асосий касалликнинг баёии

Qisqacha tarixiy ma’lumot. Kasallikka orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (Asquired 
immunodeficincy sindrome) degan nom 1982 yilda berilgan. O’sha davrda uni besoqolbozlar 
(gomoseksualistlar) kasalligi deb hisoblanar edi. Tez orada bu kasallikning giyoxvandlarda 
shuningdek gemofiliyaga duchor bo’lgan bemorlarda ko’p uchragani ma’lum bo’ldi. 
Keyinchalik kasallikning bemor onalardan bolalarga yo’ldosh orqali o’tishi aniqlandi. Yig’ilgan 
ma’lumotlarning barchasi mazkur dardning o’z qo’zg’atuvchisi bo’lishi kerak, deb taxmin 
qilishga asos bo’ldi. Ko’pgina mamlakatlarda OITSning kelib chiqish sabablarini aniqlashga 
kirishildi. Jumladan, Amerikada Robert Gallo, Frantsiyada Lyuk Montan’e rahbarligida olib 
borilgan ilmiy-tadqiqot va kuzatishlar kutilgan samaralarni berdi. Ularning 1982-1984 yillarda 
o’tkazgan kuzatuvlarida OITS ning virus kasalligi ekanligi aniqlandi, kasallikni retroviruslar 
qo’zg’atishi isbotlandi. Yangi kashf etilgan viruslarga HTLV-1, HTLV-II, HTLV-III (Numan T-
lumrnotgoris virus) va LAV (Lumphadenopathy associated virus)
deb berilgan nomlar 
umumlashtirildi. Nihoyat, 1986 yilda OITSni qo’zgatuvchi virusga HIV (human 
immunodeficincy virus) degan nom berildi. Biz uni immunitet tanqisligi keltirib chiqaradigan 
virus deb tarjima qildik, Shuningdek tibbiy adabiyotda qulaylik yaratish maqsadida qisqacha 
qilib ITV (immunitet tanqisligi virusi) deb atadik. 
Kasallikning sabablari. Hozirgi paytda immunitet tanqisligi virusining kamida 2 xil irsiy 
turlari HIV-I, HIV-II borligi aniqlandi. ITV bakteritsid eritmalar ta’sirida tez nobud bo’ladi. 
Ayniqsa formaldegidning 0,5% eritmasi, lizolning 0,5%, xloramin, efir, atsetonlarning 3%, 
natriy gipoxloridning 0,2% eritmalarida va 70% spirtda tez yuqumsizlanadi. ITV ning 
yuqumlilik xususiyati homiladorlikka qarshi maxsus modda - spermintsid ta’sirida yo’qoladi. 
Spermintsid jumladan ITVning teskari transkriptaza ferment aktivligini ham susaytiradi. Turli-
tuman buyumlar tarkibidagi ITV ni yuqori harorat (57° dan yuqori) ham butunlay nobud qiladi. 
Ammo retrovirus quritilgan holda 22°S da 4-6 kun mobaynida o’zining yuqumlilik darajasini 
saqlab qolishi mumkin. Shuningdek OITS qo’zg’atuvchilari radioaktiv nurlanishlar va 
ultrabinafsha nurlariga birmuncha chidamli. 
ITV bemorlarning biologik to’qimalari va suyuqliklari tarkibida ko’p miqdorda topilgan. Ayniqsa 
qon tarkibidagi viruslar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Qon kasallik manbaigina emas, u kasallik 
qo’zg’atuvchisini boshqa shaxslarga tashuvchi vazifasini ham bajaradi. Ammo kasallikning 
asosiy sababchisi erkaklarning urug’ suyuqligi (sperma) dir. IIIu bilan birga ayollarning jinsiy 
suyuqligi (qin va bachadon bo’ynidan ajraladigan suyuqlik) tarkibida ITV patogen holda 
saqlanadi. Geteroseksualistlar orasida OITSning keng tarqalayotganligi sababini mana shu hol 
bilan tushuntirish mumkin. Boshqa biologik suyuqliklar (so’lak, ko’z yoshlari, ter, ayollar suti, 
orqa miya suyuqligi) tarkibida retroviruslar ma’lum miqdorda topilgan. Ammo bu 
suyuqliklarning miqdori kam bo’lganligi va ularning tarkibida viruslar soni ham kam topilganligi 
sababli ularning kasallik yuqtirish xavfi past. Faqat ona suti orqali kasallik bolaga o’tishi 
mumkin (agar ona uzoq muddat davomida emizayotgan bo’lsa). ITV qondagi monotsitlarda, 
limfa tugunlarida, o’pka to’qimasida, suyak iligida. shuningdek asab sistemasi to’qimalarida ham 

---

topilgan. OITSning yuqish yo’llari. Kasallik quyidagi yo’llar bilan boshqa shaxslarga o’tishi 
mumkin: 
1. Jinsiy yo’l - turli-tuman usuldagi jinsiy aloqa paytida erkaklar yoki ayollar suyuqligi 
tarkibidagi retroviruslar jinsiy sherik organizmiga o’tadi. 
2. Tibbiy muolaja paytida yuqish - retroviruslar tushgan igna,
shprits va boshqa asboblardan 
yuqish, mazkur asboblarni takroriy qo’llash natijasida, sanitariya-gigiena qoidalariga rioya 
qilmaslik oqibatida yuzaga keladi. 
3. Bemor onalardan bolalarga o’tish. Bu asosan yo’ldosh orqali kindik tomiri vositasida 
sodir bo’ladi. 
Shuningdek tarkibida retroviruslar bo’lgan qonni quyish yoki o’sha qondan tayyorlangan qon 
preparatlari ishlatilganda ITV boshqa shaxslarga o’tadi. Mazkur kasallikning gemofiliya dardiga 
duchor bo’lgan bemorlar orasida uchrashi ham ana shundan 
OITSga duchor bo’lgan bemorlarning 3/4 qismini gomoseksualistlar tashkil etadi. Bu 
holning asosiy sabablari quyidagilar: 
1. O’z jinsidagi shaxslar bilan jinsiy aloqada bo’lish zrkaklar orasida ayollarga nisbatan 
keng tarqalgandir. Besoqolbozlarda jinsiy yaqinlik qilish soni ham yuqori va ular o’z jinsiy 
sheriklarini tez-tez almashtirib turadilar. 
2. Gomoseksualistlarning asosiy qismi eng yirik shaxarlarda joylashgandir. Bu Nyu-York, 
Parij, Rim, Los-Anjelos va boshqa shaharlar. Mazkur shaharlardagi aholining iihoyatda ko’pligi 
gomoseksual jinsiy aloqa sonining ko’payishiga sabab bo’ladi, bu hol retroviruslar yuqish 
ehtimolini oshiradi. 
3. To’g’ri ichakning shilliq qavati bir qator tizilgan epiteliy hujayralaridan iborat. Shu 
sababli gomoseksual aloqa paytida to’g’ri ichak shilliq qavati osongina shikastlanadi va ITV 
ning qonga o’tishi uchun keng yo’l ochiladi. 
4. To’g’ri ichakka quyiladigan urug’ suyuqligi - spermaning o’zi ham immunodepressiv 
xususiyatga ega. Jinsiy yaqinlik paytida to’g’ri ichak orqali qonga viruslar bilan birga sperma 
ham so’riladi. Bu hol qon tarkibida antispermal antitanachalarning hosil bo’lishiga olib keladi. 
Mazkur antitanalar organizmning immunobiologik qobiliyatiga ta’sir etib, immunitetning 
pasayishiga sabab bo’ladi. 
5. Gomoseksual jinsiy aloqa paytida passiv sherikdan tashqari aktiv sherik ham zararlanishi 
mumkin. Passiv sherikning to’g’ri ichagidan chiqqan qon tarkibidagi retroviruslar jinsiy olat 
terisining butunligi buzilgan aktiv sherikka o’tishi mumkin (ko’pincha gomoseksual jinsiy aloqa 
paytida jinsiy olat terisining butunligi buziladi). 
6. Besoqolbozlarning ko’pchiligi giyohvandlardir. Hozirgi vaqtda giyohvandlar jinsiy 
qoniqish (orgazm)ni kuchaytirish maqsadida ko’pincha amilnitrit va butilnitrit kabi 
miorelaksantlarni kabul qilishadi. Nitritlar orqa chiqaruv teshigi mushaklarini yumshatib, jinsiy 
olatning chuqurroq kirishini ta’minlaydi va shu sababli shilliq qavatning ko’proq qismi 
shikastlanishiga olib keladi. 
7. Besoqolbozlarda ko’p uchraydigan qo’shilib keladigan (hamroh) kasalliklar (kolit, 
dizenteriya, gepatit V, jinsiy a’zolar gerpesi, shuningdek zaxm) ITV ning qisqa muddat ichida 
rivojlanishiga sharoit yaratib beradi. 
G’arbda besoqolbozlikning ko’payish sabablarini tushuntiruvchi bir necha nazariyalar va 
fikrlar (irsiy nazariya, ruhiy zaiflik gipotezasi, jinsiy gormonlar o’rtasidagi muvozanatning 
buzilishi, bolalarning asosan ona tomonidan tarbiyalanishi va boshqalar) mavjud. Ammo bunday 
fikrlar hozirgi zamonda bu masalaga ravshanlik kirita olmaydi va ko’pgina jumboqlarni echishga 
ojizlik qiladi. Ro’kach qilib ko’rsatilgan dalillar va omillar deyarli barcha mamlakatlarda mavjud 
bo’lishiga qaramasdan besoqolbozlik islom mamlakatlarida kam uchraydi.