Asosiy tushunchalar va tahlil usullari

Navoiy  davlat  pedagogika  insti tuti  O’zbek  filologiyasi  fakulteti 
o’quv-uslubiy  kengashi  (2008  yil  3-son  majlisi)  qaroriga  asosan 
nashrga tavsiya etilgan.  
 
 
 
 
 
 

---

 
3 
Navoiy – 2008 
 
1-mavzu. 
“SISTEM TILSHUNOSLIK” FANINING MAQSAD VA 
VAZIFALARI, ASOSIY TUSHUNCHALARI.  
Reja: 
1.  Sistem leksikologiya -tilshunoslikning tarkibiy qismi.  
2.  Dialektika va sistem  tilshunoslik. 
3.  Sistem tilshunoslikda “birliklar” va “munosabat” tushunchasi.  
4.  Ziddiyat va uning turlari.  
 
Sistem 
leksikologiya 
tilni 
tizim 
sifatida 
tushunuvchi 
sistem 
tilshunoslikning 
tarkibiy 
qismi 
bo’lg anligi 
sababli 
sistem 
tilshunoslikning  asosiy  tushunchalari  bilan  tanishmasdan  turib,  sistem 
leksikologiya  bilan  shug’ullanish,  uni  o’zlashtirish  mumkin  emas. 
Shunga  ko’ra  ishimizning  ayni  bobida  shu  masalaga  to’xtalamiz.  Ushbu 
bob  sistem  leksikologiyaga,   umuman,  tilni  tizim  sifatida  o’rganishga 
kirish vazifasini o’taydi. 
Sistem  tilshunoslikning  an’anaviy  tilshunoslikdan  farqi  nimada? 
Sistem  tilshunoslik  tilga  tizim  si fatida  yondashadi,  tizim  qonuniyatlari 
asosida  til,  uning  birliklari  va  hodisalarini  tal qin  etadi.  Nutq  faoliyati 
mahsulida  umumiylik  va  xususiylikni,  mohiyat  va  hodisani,  imkoniyat  va 
voqelikni  farqlaydi.  Shu  sababli  sistem  tilshunoslik  bilan  shug’ullanish, 
uni  tahlil  etish  uchun  dialektikaning  qayd  etilgan  tushunchalari  bilan 
chuqur  tanishgan  bo’lishimiz  shart.  Sistem  tilshunoslik  nutq  faoliyatini 
uchga: «til — me’yor (norma)—nutq»qa ajratadi. 
Til  bevosita  kuzatishda  berilmagan.  U  jamiyat  a’zolarining  ongida 
mavjud  bo’lib,  ularning  barchasi  uchun  tayyor,  umumiy,  majburiy 

---

 
4 
bo’lgan,  fikrni  shakllantirish  va  uni  ifodalashga  xizmat  qiladigan 
birliklar va ularning o’zaro munosabatlari haqidagi tasavvurlar yig’indisi
 
sifatida qaraladi. 
Nutq  tilning  namoyon  bo’lishi,  ro’yobga  chiqish,  voqyelanish  shakli 
bo’lib,  u  bevosita  kuzatishda  berilgan,  moddiy  (tabiiy,  fizik)  shaklga 
egadir. 
Me’yor  (norma)—til  birliklarini  nutqning  u  yoki  bu  ko’rinishida 
ishlatish  qonuniyatlari  va  imkoniyatlari  bo’lib,  ular  jamiyat  tomonidan 
belgilangan  va  aniqlangandir.  Bu  uchta  ta’rifdagi  ko’pgina  tomonlar 
muayyan  izohni  talab   qiladi.  Shular  haqida  to’xtab  o’tamiz.  Dastlab  tilga 
berilgan ta’rifdagi bir qator tushunchalarni aniqlaymiz, izohlaymiz.  
 Bevosita  kuzatishda  berilgan  (berilmagan) —-dialektik  ta’limotda 
(dialektiklar  Ibn  Rushd,  Abu  Alo  Almaariy,  I.  Kant,  F.  Gegel  va 
boshqalarning  asarlari  va  tasavvuf  ta’limotlarida)  butun  borliq  ikkiga  — 
bevosita  kuzatishda  berilgan,  muayyan  moddiy  shaklga  ega  bo’lgan 
xususiyliklarga  (voqeliklar,  hodisalarga)  va  shu  xususiyliklarning 
orqasida  to’rgan  umumiyliklarga  (mohiyat,  imkoniyatlarg a)  ajratiladi. 
Xususiyliklar  moddiy  shaklga  ega  bo’lganligi  uchun  ularni  ko’rish, 
sezish,  yozish,  ulchash  mumkin.  Sezgi  a’zolariga  ta’sir  eta  oladigan, 
ulchash mumkin bo’lgan har qanday narsa «bevosita  kuzatishda berilgan» 
deyiladi.  Masalan,  (Men  xat  yozdim),  gapini  yozsak  yoki  talaffuz  etsak, 
imo-ishora  bilan  tasvirlasak,  u  bevosita  kuzatishda  berilgan,  moddiy 
shakllarga  ega  bo’lgan  hodisa  bo’ladi.  Uning  moddiy  shakli  har  xil 
bo’lishi  mumkin.  Yozuvda  bu  harflar  tizmasi,  tinish  belgilari,  katta  va 
kichik,  qo’shib  yoki  ajratib  yozish,  talaffuzda  esa  havo  to’lqinlari, 
ohang,  birliklar  orasida  qisqa  to’xtash  (pauza),  imo -ishorada  qo’l,  ko’z, 
yuz,  lab  va  h.  q  a’zolarining  turli  xil  harakatlaridir.  Bularning  barchasi 
bevosita  kuzatishda  berilgan,  ulchash  mumkin  bo’lgan  hodisalardir 
(voqyeliklar,  xususiyliklardir).  Sistem  tilshunoslik  bularning  barchasini, 
jumladan,  (Men  xatni  yozdim)  gapini  ham  nutqqa,  nutqiy  hodisalarga 
kiritadi. Lekin dialektiklar ta’limotiga ko’ra bevo sita kuzatishda berilgan 

---

 
5 
hodisa  (voqelik,  xususiylik)  asosida  mohiyat  (imkoniyat,  umumiylik) 
yotishi keraq (Men xatni yozdim) gapida qanday umumiylik bor?  
Dialektika  nuqtai  nazaridan  bu  savol  noto’g’ri  qo’yilgan.  Dialektiklar 
ta’limotiga  ko’ra  har  bir  xususiylikda  (voqyelikda,  hodisalarda)  yuzlab  
umumiyliklarning  zarralari  (yuzaga  chiqish  shakllari)  birlashadi  va  bir 
xususiylikni  tashkil  etadi.  Shuning  uchun  yuqoridagi  savol  «qanday 
umumiylik  bor»  emas,  balki  -  «qanday  umumiyliklarning  yuzaga 
chiqishlari, ko’rinishlari bor?» deb tuzatilishi kerak
+
. 
(Men  xatni  yozdim)  misoliga  qaytamiz.  (Men)  so’zini  olamiz.  Bu 
yozilgan  (yoki  talaffuz  etilgan),  ya’ni    nutqiy  moddiy  hodisa.  Lekin 
bizning  ongimizda  “Men”  tasavvuri  va  tushunchasi,  umumiyligi  bor
+ +
  va 
bu  “Men”  istagan  so’zlovchi  uchun  uning  o’zi,  qolgan   barchalar  uchun 
muayyan  umumiylik  sifatida  bir  tomonidan  [“men”]  ongimizda  [“u”] 
tushunchalari  va  umumiyliklariga,  ikkinchi  tomondan  [“biz”]ga  qarama -
qarshi turadi.  
Demak, (men)ning ongimizdagi yashash holati:  
1-jadval 
[“men”]                  :                   [“biz”] 
       : 
[“sen”]                     
       : 
[“u”]          
+ + +
 
1-jadvalda  berilgan  holat  bevosita  kuzatishda  berilmagan,  bizning 
ongimizda 
mavjud 
bo’lgan 
umumiyliklarning 
(mohiyatlarning, 
imkoniyatlarning)  o’zaro  munosabatidir.  Biz  buni   aqliy  yo’l  bilan 
                                                           
+
  Biz  kunda  yuzlab turli  xildagi daraxtlarni ko’ramiz. Bularning barchasi  xususiylikdir. Lekin bizning ongimizda 
butadan tanasi borligi va kattaligi bilan farqlanuvchi, mevali yoki mevasiz, bargi, shoxi, ildizi bor o’simlik—«daraxt» 
umumiyligi ham mavjud. Har bir yakka daraxt shox, barg, tana, ildiz va  h. qlardan iborat. Ongimizda esa «barg», 
«shox»,  «ildiz»,  «tana»  umumiyliklari  ham  bor.  Demak,  har  bir  yakka  «daraxt»da  nafaqat  (daraxt)  umumiyligi, 
balki  (ildiz),  (shox),  (barg)  umumiyliklari  ham  ro’yobga  yuzaga  chiqadi.  Shuning  uchun  istagan  xususiylik  bir 
necha umumiyliklar zarralarining bararor yigindisidir. 
++
 Nutq birliklari va hosilalarini (xususiyliklarni, voqeliklarni, hodisalarni) til birliklari (umumiyliklar, imkoniyatlar, 
mohiyatlar)dan farqlash uchun nutq birliklarini yumaloq ((    )), til birliklarini to’g’ri ([  ]) qavslar ichida beramiz. 
Tafakkur birliklari qo’shtirnoq ichida beriladi. 
+++
 Ikkita birlik orasidagi ikki nuqta bu birliklarning o’zaro qarama-qarshi qo’yilganligidan, ziddiyatidan darak beradi. 
 

---

 
6 
aniqlashimiz mumkin.   
[Men]    kabi  [xat]ning  ham  ongimizdagi  mohiyati  uning  uzoq  va  yaqin 
munosabatlari  chizmasidan  aqliy  tahlil  asosida  ochiladi.  Chunonchi, 
[xat]ning munosabatlari 2 -jadvalda berilgan. 
2-jadval 
[xat]             :           [maktub]          :          [norma]       :        [insho]  
   
 
 
[kichik hajmda yozilgan asar]  
[xat]ning  mohiyati,  umumiy  ma’nosi  2-jadvaldagi  so’z  va  tushunchalar 
orasidagi  munosabatlardan  ochilishi  mumkin.  Xuddi  shuningdek,  [ -ni],  
[yoz],  [di],  [-m]  kabi  birliklarning  ham  o’z  umumiyliklari  bor  va 
ularning  har  biri  ma’lum  bir  munosabatlar  tizimidan  (sistemasidan) 
aqliy  tahlil  yo’li  bilan  ochiladi  va  bevosita  kuzatishda  berilgan 
bo’lmaydi.  (Men  xatni  yozdim)  nutqiy  hosilasida  (gapida)  bulardan 
tashqari,  o’zak  va  qo’shimchalarning  o’zaro  birikishlari,  gap  ko’rilishi, 
so’z  birikmalari  hosil  qilish  bilan  bog’liq  bo’lgan  yana  bir  qator 
umumiyliklarning  zarralari  —  yuzaga,  ro’yobga  chiqish,  voqelanish 
shakllari  mujassamlashgan  va  biz  bularning  barchasini  tah il  etish 
imkoniyatiga ega emasmiz.  
Til  va  nutqning  farqlanishidagi  birinchi,  bosh  me zon  «bevosita 
kuzatishda 
berilmaganlik 
(umumiylik, 
imkoniyat, 
mohiyat)» 
va 
«bevosita  kuzatishda  berilganlik  (xususiylik,  voqyelik,  hodisa)»dan 
iboratdir. 
«Ma’lum  bir  jamiyatning  barcha  a’zolari  uchun  tayyor,  umumiy  va 
majburiy  bo’lgan»  bu  tushuncha  ham  muayyan  izoh ni  talab  etadi.