Asosiy tushunchalar va tahlil usullari

2)  [bosh ~tana~qo’l~oyoq].  
 
Ushbu  qatorlardan  ma’lum  bo’ldiki,  [tana]  leksemasi  bir-biridan 
mutlaqo  farqlanuvchi  ikki  leksik  guru hdan  joy  olgan.  Aniqrog’i, 
[tana]  leksemasi  birinch i,  ya’ni  sigir  bolasini  yosh  jih atdan 
tavsiflovchi,  ifodalovchi  leksemalar  q atorida  «Bir-ikki  yoshli 
urg’ochi  buzoq»  mazmuni  bilan  qatnashgan.  Ikkinchi  qatorda  esa  u 
«Gavdaning  bosh  va  qo’l-oyoqdan  boshqa  qismi»  mazmuniga  ko’ra 
«odam vujudining a’zolari» leksik tizimidan joy olgan.  
1) [yoz] —[qish] —[bahor] —[ko’z]; 
2) [yoz]-[chiz]-[bo’ya]; 
3) [yoz] — [yoy] — [och] — [to’sha] — [tashla]. 
Yuqoridagilardan  ko’rinib  turibdiki,    [yoz]  leksemasi  uchta  alohida-
alohida  leksik  qatorlarda  ishtirok  etgan.  Demak,  bunday  hollarda  uchta 

---

 
79 
mustaqil, ammo shaklan bir xil  bo’lgan [yoz] leksemalari yuzasidan ta hlil 
jarayonining  olib  bori layotganligi  ma’lum  bo’ladi.  Ayni  vaqtda  biz  bu 
leksemalarni:    [yoz  I],  [yoz  II],  [yoz  III]  shakldosh  (omonim)  leksemalar 
sifatida  qayd  etamiz.  Lekin  shaklan  bir  xil,  mazmunan  har  xil 
leksemalarning  turlicha  leksik  paradigmalardan  o’ rin  egallay  olishi 
ularning  shakldoshligini  (omonimligini)  t o’la  isbotlay  olmaydi.  Shunga 
ko’ra  mustaqil  leksemalarni  ajratishda  hal  qiluvchi  omil  sifatida  ularning 
qurshovi  (distributsiyasi)  xizmat  qiladi.  Qurshov  leksema  qo’shnichilik 
(sintagmatik) 
munosabatlarining 
nutqda 
ruyobga 
chiqish, 
ya’ni 
leksemaning  qanday  morfemalar  va  leksemalar  bilan  yonma -yon  kela 
olish, birika olish jarayonidir. 
Boshqacha  aytganda,  qurshov  leksemaning  nutqda  voqelanishida 
leksema  bilan  birika  oladigan  morfema  va  leksemalardir.  Bunda 
leksemaning  dastavval  morfema   bilan,  so’ng  esa  leksemalar  bilan  birika 
olish  qobiliyati  tushuniladi.  Shu  nuqtai  nazar dan  yuqorida  keltirilgan  
[yoz  I],  [yoz  II],  [yoz  III]  leksemalarining  qurshovlarini  o’zaro  qiyoslab 
chiqdik.  Natijada bu qatorlar o’z ichida ikki guruhga bo’lindi.  
I.  [yoz].  Bu  leksemalar  nutqda  son,  egalik,  kelishik  morf emalari  bilan 
birika  oladi  (sintagmatik  munosabatlarga  kirisha  oladi).  Chunonchi, 
(yozda), (yozamiz), (yozlarda);  
 II.  [ot  III],  [yoz  II],  [yoz  III].  Ushbu  leksemalar  son,  egalik,  kelishik 
morfemalari  bilan  emas,  balki  fe’l  nisbatlari  bilan  bo’lishli-bo’lishsizlik, 
fe’l  shakllari  (ravishdosh,  sifatdosh,  harakat  nomi)  yoki  mayl,  zamon, 
shaxs,  son  morfemalari  bilan  qo’shnichilik  munosabatlariga  kirishadi. 
Jumladan,  (yozdirmadi),  (yozmo qchi).  Qayd  etilgan  qatorlardagi  shaklan 
o’xshash  leksemalarning  morfemalar  bosqichidayoq  qo’shnichilik 
(sintagmatik)  munosabatlari  butunlay  boshqa-boshqa  bo’lganligi  sababli 
bu  qatorlardagi  shaklan  o’xshash  birliklar,  ya’ni  [yoz  I]  va  [yoz  I,  II] 
mustaqil, 
alohida-alohida 
til 
birliklari 
[omonimlar] 
hisoblanadi. 
AN IQ RO G
’
I
,
 
bu  birliklarning  o’zaro  o’xshashligi  tasodifiydir.  Sistem 
tilshunoslik  nuqtai  nazaridan  ularni  mo hiyatan  tenglashtirib  bo’lmaydi. 

---

 
80 
Demak,  morfemalar  bos qichida  qurshov  omilining  qo’llanishiga  ko’ra 
shaklan  o’xshash,  mazmunan  farqli  til  birliklarining  miq dori  deyarli  ikki 
baravar  kamayadi.  Quyida,  maqsadga  muvofiq,  leksemalarning  valent ligi 
ya’ni leksemalarning birikuvchanligi haqida fikr yuritamiz. 
[Ot1]  o’zidan  so’ng  [min-],  [chop-],  [o’l-],  [o’s-],  [chiz-],  [ko’r-] 
kabi  leksemalar  bilan  qo’shnichilik  (sintagmatik)  munosabatlariga 
kirisha  oladi.  Masalan,  (otimiz  yaxshi  chopadi),  (otga  mindi)  va  h.  k. 
[Ot  II]  lekse masi  esa  [qo’y-],  [ayt-],  [yoz-]  kabi  leksemalar  bilan 
qo’shnichilik  munosabatlariga  kirishadi.  Chunonchi,  (Bolaga  yaxshi  ot 
qo’yibsiz, otingizni yozing). Shaklan o’xshash bunday leksemalar bir xil 
qurshovda  ishtirok  etsalar,  bu  holda  ular  ma’no  farqlarini  saqlab 
qoladilar.  Masalan,  (Bolaga  yaxshi  ot  bering)  gapi  ikki
+
  ma’noga  ega. 
Bu  esa  o’zbek  tilida  ikkita  [ot]  leksemasining  mavjudligini,  bu 
leksemalarning  hatto  aynan  bir  xil  qurshovda  ham  farqlanib  turishini 
ko’rsatadi.  Binobarin,  ushbu  hodisa  [ot  I]  va  [ot  II]  leksemalarining 
mustaqil  leksemalar  (omonimlar)  ekanligidan  dalolat  beradi.  [Ot  I]  va 
[ot 
II] 
leksemalarining 
yuqorida 
ko’rib  o’tilgan  turli  leksik 
paradigmalardan  o’rin  olishi  fikrimizni  yana  bir  karra  isbotlaydi. 
Leksemalarning  aynan  bir  xil  qurshovda  qo’llana  olishi,  mazmunan  esa 
farqlanib 
turishi 
sistem 
tilshunoslikda 
erkin 
qurshov 
(kontrast 
distributsiya)  deb  aytiladi.  Erkin  qurshovda  o’zaro  yaqqol  farqlanib 
turadigan  til  birliklarining  musta qilligi—  ular  omonimligining  eng 
kuchli isbotidir. 
[Ot  I],  [ot  II]  yuzasidan  o’tkazilgan  tahlilni,  maqsadga  muvofiq,  [yoz 
II],  [yoz  III]  leksemalari  asosida   ham  davom  ettiramiz.  Aniqrori  ushbu 
jarayonda 
bu 
leksemalarning 
ham 
mustaqil 
til 
birliklari 
(omonimlar)ekanligini  namoyon  qilamiz.  Qiyoslang:  [
YO Z 
II]  buklanishi, 
g’ijimlanishi,  urilishi  mumkin  bo’lgan  narsa-buyumlarni  ifoda  etuvchi 
                                                           
+
 
Shuning  uchuy  an’anaviy  tilshuno slikda  ular  tasod ifiylik -lar  sifatida  o mo for malar  deb 
a t a l a d i .  
 

---

 
81 
leksemalar  bilan  birikib  ke ladi.  [
Y O Z 
III]  esa  o’qilishi  mumkin  bo’lgan 
narsalarning 
nomlari  bilan  birikadi.  (Xat  yo zdi,  maqola  yozdi).  (U  bu  dasturxonni  ham 
yozdi  (gapida  esa  aynan  bir  xil  qurshovda  [yoz  II]  va  [yoz  III] 
leksemalari mazmun musta qilliklarini to’la saqlagan.  
Yuqorida  tahlil  qilingan  shaklan  o’xshash,  mazmunan  har  xil  bo’lgan 
mustaqil  leksemalarni  (omonimlarni)  farqlashda  an’anaviy  tilshunoslik 
sistem  tilshunoslikdan  ko’ra  qulayroq  va  yengilroq  usuldan—  mantiqiy 
omildan  foydalanadi.  Ya’ni  an’anaviy  tilshunos lik  shaklan  o’xshash 
birliklarning  mazmun  tomoni  o’zaro  bog’liq,  aloqador  bo’lmagandagina 
ularni  mustaqil  til  birliklari  (omonimlar)  deb  osongina  ajratadi. 
Haqiqatan  ham  bu  yo’l  juda  qulayligi  bilan  o’ziga  xosdir.  Ammo  ayni 
vaqtda bu yo’lni ishonchli va birdan-bir to’g’ri yo’l deb ayta olmaymiz. 
Ikkinchi  holat  (arava  —  aroba...).  Bunday  birliklarning  ham 
farqlanishidagi  eng  qulay  usul  ularning  aynan  bir  xil  qurshovda 
berilishidir.  Bir  xil  qu rshovlarda  ishtirok  etuvchi  bunday  birliklar 
ma’no  farqlariga  ega  bo’lmasalar,  bu  holda  ular  bir  leksemaning  turli 
shakllari  (ko’rinishlari)  sifatida  yashaydi.  Agar  ushbu  birliklar 
qurshovlarda  ma’no  farqlariga  ega  bo’lsalar,  bu  holda  ular  alohida, 
mustaqil  leksemalar  hisoblanadi.  Masalan,  (Biz  aravaga  mindik).  (Biz 
arobaga  mindik).  Har  ikkala  gap  ham  ma’no  jihatdan  bir  xil.  Binobarin, 
[aroba] va [arava] bir leksemaning turli shakllari, ko’rinishlaridir.   
Uchinchi  holat:  [Narvon -shoti],  mazmunan  yaqin,  shaklan  turlicha 
ushbu  birliklarni  farqlashda  ham  qurshov  usulidan  foydalanamiz. 
Chunki  bunday  birliklar,  avval  ham  aytilganidek,  aynan  bir  xil 
qurshovda  kela  olishi  yoki  kela  olmasligiga  ko’ra  ma’no  farqlariga  ega 
bo’lishi  yoki  ega  bo’lmasligi  mumkin.  Masalan,  (Bosh  omon  bo’lsa, 
do’ppi  topiladi),  (Bosh  omon  bo’lsa,  kallapo’sh  topiladi),  (Bosh  omon 
bo’lsa,  toqi  topiladi).  Bunda  (do’ppi),  (kallapo’sh),  ( toqi)  so’zlarining 
qurshovi  ham,  ayni  gaplarda  voqelanayotgan  atash  semalari  ham,  bu 
birliklar  ifodalab  kelayotgan  ifodalanuvchilari  ham  bir  xil.  Ammo  ayni 

---

 
82 
vaqtda  ikkinchi  va  uchinchi  gaplar  o’zaro  nozik  qo’shimcha  ma’nosi, 
ma’no  qirrasi  bilan  farqlanib  turadi.  Ikkinchi  gap  nutq  sohibining 
buxorolik,  uchinchi  gap  esa  uning  samarqandlik  ekanligini  [kallapo’sh]  
va  [toqi]  leksemalari  tarkibidagi  hududiy  qo’llanilish  belgisi  orqali 
ko’rsatib  turadi.  [do’ppi]  leksemasining  sememasida  esa  hududiylik 
belgisi  ifodalanmagan,  ajratilmagan.  Demak,  [do’ppi] -[kallapo’sh]-
[toqi]    leksemalar  o’zaro  hududiy  chegaralanganlik  belgisiga  ko’ra 
noto’liq  ziddiyatni  tashkiletadi.  Bu holda  [do’ppi]  noto’liq  ziddiyatning 
kuchsiz,  belgisiz  a’zosini,  [kallapo’sh]  va  [toqi]      esa  ushbu  
ziddiyatning  kuchli,  belgili  a’zosini  tashkil  etadi.  [kallapo’sh]  va  [toqi] 
leksemalari  esa  o’z  navbatida  “Buxoro”  va  “Samarqand”  hududiy 
jihatdan chegaralanganlik belgisiga -ifoda semasiga ega.  
Shunga ko’ra ular o’zaro teng qiymatli ziddiyatn i tashkil etadi. 
Demak,  [narvon  —  shoti],  [do’ppi  —  kallapo’sh—toqi]  kabi 
misollarda  qo’llanilish  doirasi  chegaralanmagan  va  qo’llanilish  doirasi 
chegaralangan,  ya’ni  tarkibida  hududiy  qo’shimcha  belgisi  (semasi) 
bo’lgan  yoki  bo’lmagan  mustaqil  til  birliklarining  ziddiyatini 
ko’ryapmiz.  Bunday  leksemalar  shaklan  farqli,  mazmunan  esa  yaqin 
bo’lganligi sababli ular  o’zaro ma’nodoshlik (sinonimiya) aloqalari bilan 
bog’lanadi. 
[do’ppi]  —  [kallapo’sh]  —  [toqi]  leksemalar  guruhidagi  o’xshash 
munosabatni  (ma’nodoshlikni)  [aeroplan]—  [samolyot]  —  [tayyora]; 
[tuman]—  [rayon]  —  [nohiya];  [oblast]  —  [viloyat];  [sarmoya]  — 
[kapital]  kabi  leksemalar  qatorlarida  ham  ko’rishimiz  mumkin.  Atash 
semalari  va  anglatmishlari  bir  xil,  ammo  ifoda  semalari  esa  har  xil 
bo’lgan leksemalar ma’nodoshlik (sinonimiya) qatorlarini tashkil etadi. 
 To’rtinchi holat: [yuz ~ bet ~ aft...]  Bu xildagi leksemalarning    ham   
o’zaro   mazmun   munosabatlarini aniqlashda qurshov usulidan—til 
birliklarining muayyan  qurshovda qo’llana olish yoki qo’llana olmaslik 
imkoniyatidan foydalanamiz.  
Masalan, (Uning yuzini ko’rmayman). 

---

 
83 
(Uning betini ko’rmayman). 
(Uning turqini ko’rmayman). 
 
(Uning   basharasini   k o’rmayman). 
(Uning chehrasini ko’rmayman). 
(Uning jamolini k o’rmayman). 
   (Uning  diydorini  k o’rmayman)  ...  Ushbu  gaplar  tarkibidagi  ajratilgan 
so’zlar  bir  xil  atash  semalariga  ega.  Ma’no  qirrasiga—munosabat 
anglatuvchi  ifoda  semalariga  ko’ra  o’zaro  ajralib  turadi.  Ushbu  til 
birliklar  qatoridagi  leksema  sememalarining  tarkibi  bir  xil  emas.  Ularda, 
asosan,  atash  va  vazifa  semalari  bir  xil,  ammo  ifoda  semalari   esa  har  xil. 
Ifoda  semalariga  ko’ra  bu  leksik  qatorning  [yuz]  leksemasi  zaif,  b elgisiz 
a’zo  sifatida  mavjud.  Qayd  etilgan  leksemalar  guruhidagi  ikki  qator 
noto’liq  ziddiyatlarni,  bu  ziddiyatlarning  kuchli  a’zol ari  esa  «belgining 
darajasiga  ko’ra»  belgisi  asosida  ikkita  darajali  ziddiyatlar  qatorini 
tashkil etadi.    
  
Beshinchi  holat:  [qo’y-qo’chor-qo’zi]   Bunday  qatordagi  so’zlar  bir-
biriga  mazmunan  yaqin  bo’lsa-da,  ayni  vaqtda  ularning  har  biri  o’z 
ma’no  xususiyatiga  egaligi  bilan  ajralib  turadi.  Chunonchi,  [ qo’chqor] 
leksema  sememasi  tarkibida  «jinsi  aniq»,        «erkaklik»,  «voyaga 
yetgan»lik  atash  semalari  mavjud.  [ qo’zi]  leksema  sememasi  tarkibida 
«voyaga  yetmagan»,  «kichik»  semalari  bor.  [qo’y]  —  [qo’chqor]  — 
[qo’zi] 
leksema 
sememalari  
tarkibida  o’zaro  o’xshash  bo’lgan  atash  semalari  mavjud.  (Chunonchi, 
«uy  hayvoni»,  «halol»,  «go’sht-sut  beruvchi»,  «dumbali»  kabilar  shular 
jumlasidandir). 
Ayni 
vaqt 
da  ushbu  leksema  sememalarining  tarkibida  o’zaro  farqlanuvchi  semalar 
ham  bor.  Shunga  ko’ra  bunday  leksemalar  ham  tilning  mustaqil  birliklari 
sifatida ajra lib turadi. 
 
Oltinchi  holat:    (ko’z).      (ko’z)  so’zi  ishtirok  etgan  9  ta  so’z 
birikmasi  qayd  etilgan.  Bu  birikmalarda    (ko’z)  so’zi  to’qqiz  xil  ma’noda 

---

 
84 
ishlatilgan. 
Biz  yuqorida  til  va  nutq  birliklari  orasidagi  munosabat,  bar qaror 
butunlik  (invariant)  va  o’zgaruvchan  nutqiy  ko’rinish  (variant)  haqida 
ma’lumot  bergan  edik.  Nutq  birligi  sifatidagi  so’z  ma’nosining 
o’zgaruvchanligini  va  uning  boshqa  so’zlar  ta’siri   ostida  shakllanishini 
ham  aytib  o’tgan  edik.  Masalan,  (yaxshi  qiz)  va  (yaxshi  talaba)  yoki 
(yaxshi  yozmok.)  va  (yaxshi  yugurmok.)  kabi  so’z  birikmalarda  (yaxshi) 
so’zi  turli-tuman  ma’no  bo’yoqlariga  ega  bo’ladi.  Yuqorida  qayd  etilgan 
(ko’z) so’zining to’qqiz xil ma’no turi, (yaxshi) so’zining besh xil ma’no 
turi 
tildagi 
bitta 
mazmunning 
—  sememaning  turlicha  nutqiy 
ko’rinishlarimi  yoki  [ko’z]  leksemalarining  turli-tuman  sememalarimi. 
Bu  masalaga  yuqorida,  bir  va  ko’p  sememali  leksemalar  b o’limida  qisqa 
bo’lsada  to’xtagan  edik.  Quyida  ushbu  lisoniy  hodisa  haqida  atroflicha, 
to’liq fikr yuritamiz. 
Nutqiy 
ma’no  ko’rinishlarini  (variantlarni,  xususiyliklarni)  til 
sememalariga  (invariant,  butunliklar,  umumiyliklarga)  birlashtirish, 
aytib o’tganimizdek, nihoyatda qiyin va jiddiy masala.  
Sistem  tilshunoslik  ushbu  masalani  hal  etishda,  yuqorida  ko’rib 
o’tilgan, 
qurshov 
(erkin 
qurshov) 
lekse maning 
qo’shnichilik 
(sintagmatik)  munosabatlari,   me’yoriy  va  gayri  me’yoriy  bog’lanish, 
leksemaning  birikuvchanligi  va  bog’liq  qurshov  tushunchalaridan  keng 
foydalanadi.  Biz  esa  bular   bilan  birga  an’anaviy  tilshu noslikning 
mazmunshunoslik  (semasiologiya)  so hasida  qo’lga  kiritgan  ulkan 
yutuqlaridan  —  ma’nolar  orasidagi  tarixiy  bog’lanish,  aloqadorlik 
usulidan ham foydalanamiz. 
 
Buning 
uchun,  dastavval,  bog’liq  qurshov  va  leksemaning 
birikuvchanligi  (valentligi)  tushunchalari  (ata malar)  bilan  chuq urroq 
tanishib chiqishimiz lozim.