Atomning elementar zarrachalari protonlar, neytronlar, elektronlar

Asosiy davriylik – atom u yoki bu xossasining qaralayotgan guruh(cha) doirasida elementning tartib raqamiga bog’liqli ravishda o’zgarishining umumiy holati. Masalan, asosiy davriylik guruh(cha)larda yuqoridan pastga qarab atomlar orbital radiuslarining umumiy oshishida ifodalanadi.
Ikkilamchi davriylik – Davriy sistama guruh(cha)larida elementlar va ularning birikmalari ko’pgina xossalari element atom massalari ortishi bilan davriy o’zgaradi.
Ichki davriylik – davr ichida elementlar turli xossalarining tartib raqamlariga bog’liqlikning o’ziga xos va qaytariluvchan xusuiyatlarida ko’rinadi. Masalan d lementlar fizik-kimyoviy xossalarini taqqoslaydigan bo’lsak ularda davr ichida ham ikki xil o’zgarish qonuniyati borligini kuzatish mumkin.
Shuni ham ta’kidlash kerakki “asosiy davriylik”, “ikkilamchi davriylik” va “ichki davriylik” umumiy tushunchalar emas va ba’zi maxsus adabiyotlardagina keltiriladi va izohlanadi.
Guruh – katta va kichik davr elementlarini o’z ichiga olgan vertikal qator. Guruhlarda elementlarning valent elektronlar soni bir xil bo’lib, u guruh nomeriga tengdir. Guruhlar asosiy (s va p-elementlar) va qo’shimcha (d va f elementlar) guruhlarga bo’linadi. Barcha guruhlarda yadro zaryadi ortib borishi bilan (davr raqami ortishi) metallik xossasi kuchayadi, atom radiusi ortib boradi, ionlanish energiyasi, elektronga moyillik, elektromanfiylik kamayadi.
Asosiy va qo’shimcha guruh elementlari uchun ularning yuqori oksidlari va gidroksidlari (gidratlari) umumiydir. I – III guruhlar (B dan tashqari) elementlari oksid va gidratlari asosli xossaga, IV – VIII guruhlarda kislotali tabiatga ega.

Guruh	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII (inert gaz-lardan tashqari)
Yuqori oksid	E2O	EO	E2O3	EO2	E2O5	EO3	E2O7	EO4
Oksid gidrati	EOH	E(OH)2	E(OH)3	H2EO3	H3EO4	H2EO4	HEO4	H4EO4
Gidridi	EH	EH2	EH3	EH4	EH3	H2E	HE

Asosiy guruhlar elementlari uchun vorododli birikmalari (gidridlari) umumiy formulaga ega. I – III guruh asosiy guruh elementlari qattiq moddalar gidridlar (vorodod oksidlanish darajasi -1), IV - VII guruhlar birikmalari – gazlar, IV guruh elementlari vodorodli birikmalari neytral xossalai, V guruh elementlari birikmalar –asosli tabiatga ega bo’lsa, VI va VII guruhda bu kislotalilikka ega.
Elementning davriy sistemadagi joylashgan o’rniga asoslanib uning asosiy xossalari qo’shni elementlar xossalarining o’rtachasi deb qaralishi mumkin:

1 – Mashq. Davriy sistemadagi joylashgan o’rniga asoslanib tartib raqami 34 ga teng bo’lgan kimyoviy elementni tavisflang. Buning uchun quyidagi xususiyat va xossalarini ko’rib chiqing:
1. Davriy sistemadagi joylashuv o’rni (tartib raqami, davri, qatori, guruhi, guruhchasi, atom massasi).
2. Atom tuzislihi (yadro zaryadi; yadro tarkibi – protonlar soni (p₁¹), neytronalr soni (n₀¹) va elektronlar soni (ē); energetik pog’onalar va pog’onachalar soni; elektron konfiguratsiyasi, kvant qobiqchalar, valent elektronlar soni va turiga qarab).
3. Birikmalari (yuqori oksid va gidroksidi, vodorodli) formulalarini va xususiyati.
4. Qo’shni elementlar (davr va guruh bo’yicha) bilan taqqoslanishi.
Echish. Tartib raqami 34 bo’lgan element bu selen (Se). element IV davrda joylashgan bo’lib, atomida 4 energetik pog’ona mavjud. U VI asosu guruhda joylashgan. Uning valent elektronlari 4s va 4p po’gOHachalarda taqsimlangan.
Selenning elektron formulasi (konfiguratsiyasi): ₃₄Se 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 3d¹⁰ 4s² 4p⁴
Tashqi elektron qobiq quyidagi kvant qobiqchalar tarzida:
Selen atomi 6 valent elektronga ega, shuning uchun yuqori valentligi 6 ga teng bo’lib, bu huruh raqamiga mos keladi. Selen p – element bo’lib, u metalmas xossani namoyon qiladi. Yuqori oksidi SeO₃, uning gidroksidi H₂SeO₄ va gazsimon vodoroli birikmasi H₂Se kislotali tabiatga ega.