Август 2020 8-қисм

Август 2020 8-қисм
Тошкент
20-ЙИЛЛАРДАГИ ИЖТИМОИЙ ҲАёТ МАНЗАРАЛАРИ 
Матқурбонова Дилфуза 
Учтепа тумани 238-мактабнинг 
она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси тел.: [phone]
Аннотация: Ушбу мақолада 20-йиллардаги ижтимоий ҳаёт манзаралари акс эттирилган. 
Айниқса, Чўлпон ҳикояларидаги ижтимоий ҳаёт таҳлилга тортилган. Адибнинг “Қурбони 
жаҳолат”, “Дўхтир Муҳаммадёр” каби ҳикоялари қаҳрамонлари мисолида бутун халқнинг 
жаҳолат исканжасида қолган аҳволи ёритилган. Шу билан бирга жаҳолат ботқоғидан 
чиқишнинг ягона йўли бу – илм ва маърифатни эгаллаш эканлиги айтиб ўтилган.
Калит сўзлар: 20-йиллардаги ижтимоий ҳаёт, Чўлпон, “Қурбони жаҳолат”, “Дўхтир 
Муҳаммадёр” ҳикоялари, илм ва маърифат. 
ХХ аср бошидаги Туркистон ва унинг ижтимоий, сиёсий, маданий ҳаётини Чўлпон ўз 
асарларида, ҳикояларида ҳаққоний акс эттиради. Туркистон халқларининг ХХ асрдаги ҳаёти 
тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш учун Беҳбудийнинг “Падаркуш” пъесаси, Фитратнинг 
“Мунозара”, Чўлпоннинг “Қурбони жаҳолат”, “Дўхтир Муҳаммадёр” ҳикоялари ва бошқа 
ўнлаб жадид адабиёти намуналарини ўқишнинг ўзи кифоядир. Чунончи, Европа ва 
Туркистоннинг ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий ҳаётини тасвирлашга бағишланган 
шеърлардан бирида Тавалло бундай ёзади: 
Европа аҳли, сиз қулоқ солингиз, 
Биз ҳунарлар ёзиб тонуштирамиз
Келтиринг замбурак, қурол неча хил,
Бизни сопқон ила отуштирамиз.
Афтамобил, аробангиз қайда,
Хўқанд ароба билан чопуштирамиз.
Биз билурмиз, сиз тўғри сўзни қули,
Лек биз ёлғонлар қотиштирамиз.
Дўстни душман эдуб, солиб иғво,
Гап тошиб ўртаға, чоқуштирамиз.
Қўлда бидъат маромномаси бор,
Ким яқин келса, биз ёпуштирамиз...
1
 
Бу сатрларни ўқир экансиз, аср бошидаги Туркистон халқлари ҳаёти, маънавий-маданий 
қарашлари кўз олдингизда гавдаланади. Ушбу шеърнинг таг замирида аслида шоирнинг 
дард-ҳасратлари енгил бир истеҳзо самараси ўлароқ юзага келади. Шоир гўёки инсонлар 
маънавиятида учраши мумкин бўлган қусурлардан уларни огоҳ этмоққа талпинаётган бир 
қалқон каби ёниқ сатрлар орқали ўз ҳалқига мурожаат этади.
Атоқли адабиётшунос олим Наим Каримов таъкидлаганидек: “Ҳажв, сатира шу даврда 
Тавалло сингари шоирлар қўлида шундай удратли қурол вазифасини адо этдики, улар бу 
қурол билан қолоқлик ва жоҳолатга қарши кураш майдонига отилиб чиқдилар”
2
.
Чўлпон 20-йиллардаги ижтимоий ҳаёт манзараларини “Қурбони жаҳолат” ҳикоясида 
тасвир этади. Ҳикояда ўғрилик қилмасада, ўғри деган тамға босилиб, туҳматга чидай ол-
май ўз жонига қасд қилган Эшмурод орқали халқимизда рўй бераётган қолоқлик унсур-
лари, билимсизликдан келиб чиқаётган ҳар қандай қабиҳ ишларнинг вужудга келишини 
рўй-рост кўрсатиб беради. Аслида Эшмурод илм олишни, маърифатли бўлишни истаган 
эди. У доим газеталар ўқир, ундаги маъно ва мазмунни чақишга ҳаракат қилар эди. Ҳатто 
ўртоғи Мўминжон билан бўлган суҳбатидан ҳам англаш мумкин: “ – Оғайни, мен шу 
ҳолда яшайверсам ҳайвондан фарқим бўлмас. Энди отамдан бир иш қилуб рухсат олуб 
Русия мактабларининг бирига кируб ўқимоқчидирман. Сиз нима дейсиз?”
3
ушбу сатрлар 
орқали адиб Эшмурод тилидан гўёки унинг суҳбатдошига эмас, мустамлака зулмидан 
эзилган жафокаш юрт фарзандларига мурожаат қилаётгандек акс этади... Ўртоғига савол 
1
Наим Каримов. XX аср адабиёти манзаралари. Тошкент, “O‘ZBEKISTON” 2008 й.89-90-бетлар.
2
Наим Каримов. XX аср адабиёти манзаралари. Тошкент, “O‘ZBEKISTON” 2008 й. 90-бет.
3
Чўлпон. Асарлар. 4 жилдлик Ж. II/ Чўлпон – Қайта нашр; - Тошкент: Akademnashr, 2016. 298-бет.

---

27