Avtomobil transporti muxandisligi

3.4 Тransport vositasi detallari yeyilishining xarakterli qonuniyatlari
Transport vositalarini ishlatish vaqtida buzilish (yoki xavfli darajasi) jadaligi
o`zgaradi. Xavflik darajasi – bu (0) dan to (t) vaqt oralig`i ichida buyumning
to`satdan buzilishidir. Transport vositalari ishga tushirilganda ularning ba’zilari
ishlab chiqarish kamchiliklari yoki zaif detallar mavjudligi tufayli nosozliklar paydo
bo`lishi natijada buzilib qolishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, buzilish jadalligi
foydalanishning dastlabki davrida yuqori bo`ladi. Zaif detallar soni kamayishi bilan,
buzilish jadalligi pasayadi va u doimiy bo`ladi. Buzilish jadalligi eyilishlar tufayli
yana ortadi. 3.3 rasmda ko`rsatilgandek buyumning xizmat muddati davomida
buzilish jadalligi (xavf jadalligi) funksiyasi uchta alohida davrga bo`linishi mumkin:
1- foydalanishnig dastlabki davri (buzilish jadalligini pasayish davri) -
moslashuv davri;
2 - - foydali ishlatilish muddati (buzilish jadalligi keskin kamaygan davri) -
normal ekspluatasiya davri;
3.- yeyilish natijasida vujudga keladigan buzilishlar davri (buzilish
jadalligining oshishi) - eskirish davri.
Transport vositasi detallarining yuza qatlamlaridagi yeyilishning o‘sish jarayoni
ma’lum qonuniyat bo‘yicha o‘zgaradi (3.4-rasm). Yeyilish miqdori (I) har doim
transport vositasi yuradigan yo‘l bo‘yicha oshib boradi, to detalning chegaraviy
yeyilish holatigacha, yeyilish sur’ati (V
I
) esa ishlash davrlari bo‘yicha har xil
o‘zgaradi.
V
I
=const
I
II
III
L, ming km
I
V
И
I
V
I
3.4-rasm.
Detallarning
yeyilish sur’atinining
yurilgan yo‘lga nisbatan
o‘zgarish shakli
I-yeyilish miqdori, mkm;
Vi - yeyilish sur’ati,
mkm/ming km.
I-moslashuv davri;
II-normal yeyilish davri;
III-“talafotli” yeyilish davri
А
B
0
3.3 rasm.
Buyumning ishlash
muddati davomida
buzilish
jadalligining
o`zgarish
funksiyasi.

---

19
Berilgan ishlash sharoiti bo‘yicha transport vositasi ekspluatatsiyasining
boshlanish (moslashuv) davrida detallarning yeyilishi ma’lum miqdorgacha jadal
oshadi (0A qismi). Undan keyin normal yeyilish davri (AB qismi)ga hamda yeyilish
jadal oshganida “talafotli” yeyilish davriga o‘tadi.
3.3 rasmning (0A qismi)da yuzalardagi notekisliklar berilgan ishlash sharoitiga
muqobil emasligi va hamma yuklama (kuch)larni yuzaning g‘adir-budurligining
turtib chiqqan joyi qabul qilishi sababli jadal yeyilish vujudga keladi. Moslashuv
vaqti oshgan sari yeyilish yuzalarining hajmi va ishqalanish mikrogeometriyasi
oshishi hamda solishtirma bosimning o‘zgarishi hisobiga yeyilish jadalligi pasayadi.
Yeyilishning egri chizig‘idagi (AB) qismi normal (tabiiy) yeyilish deyiladi. U
birikmadagi ishqalanish sharoitini va yeyilish sur’atining (
const
=
I
V
) o‘zgarmasligini
xarakterlaydi. Yeyilish (B) nuqtadan so‘ng dinamik yuklamalarning oshishi, moylash
tartibining yomonlanishi va boshqa sabablarga ko‘ra ishqalanish yuzalari orasidagi
tirqish oshadi, natijada yeyilish miqdori ortib boradi. Shu sababli detallar orasidagi
tirqishlar miqdori chegaralangan (me’yoriy) bo‘lishi kerak.
Agar ishlayotgan birikmalar sababsiz bo‘laklarga ajratilsa, ularni yig‘gandan
so‘ng detalning moslashuv davri qayta boshlanishi hisobiga yeyilish sur’ati oshadi.
Demak, transport vositalari va uning elementlarini talab bo‘lgandagini bo‘laklarga
ajratish kerak.
I. Silindr, porshen va halqalar juda yuqori yuklamalar, aylanishlar va haroratlar
sharoitida ishlaydi. Bu detallarning ishida chegaraviy ishqalanish sodir bo‘ladi, har
xil abraziv va zanglash moddalari ishtirok etadi, yeyilish sur’ati 2–6 mkm
/1000 km
chegarasida bo‘ladi.
Yeyilish silindrning yuqori qismida uning pastki qismidan ko‘proq va u ellips
shaklini oladi. Silindr devorlarining yeyilishi mexanik, molekular-mexanik va
korrozion mexanik yeyilishlarining natijasida paydo bo‘ladi.
Silindr yuqori qismi yeyilishining asosiy sabablari – zanglash jarayonlarining
faollashishi, yuqori harorat, bosim va porshenning nisbatan sekin harakati. Bu omillar
moyning yonib ketishiga, bug‘lanib ketmagan yonilg‘i kondensatining moyni
suyultirib yuborishiga, metall zarrachalarining bog‘liqligini zaiflashtirishga,
molekular va korrozion mexanik yeyilishlariga olib keladi.
Silindr-porshen guruhining yeyilishi esa dvigatel quvvatining pasayishiga,
yonilg‘i va moy sarfining o‘sishiga hamda yonish jarayonining yomonlashishi
natijasida ishlatilgan gazlar zaharliligining o‘sishiga olib keladi.
Yeyilish natijalarini bartaraf qilishda quyidagi choralar ko‘riladi:
a) ekspluatatsion choralar: havo tozalagich, moy va yonilg‘i filtrlariga texnik
xizmat ko‘rsatish va harorat rejimini iloji boricha bir xilda tutish;
b) ta’mirlash choralari: halqalarni almashtirish (tutashish joyi tirqishi 0,5 mm ga
yetganda), silindrni yo‘nish va sayqallash (80 mm diametrga 0,5 mm yeyilish to‘g‘ri
kelsa) hamda bir vaqtning o‘zida porshenlarni almashtirish.
d) ishlab chiqarish choralari: kompression halqalarni xromlash; silindr yuqori
qismiga yeyilishga bardosh beradigan kichik gilzalar qo‘yish.
Ular yuqori yuklama, abraziv zarralari, zanglash oksidlari va katta haroratlar farqi
sharoitlarida ishlaydi. Bu sharoitlarda abraziv, molekular va korrozion-mexanik
hamda plastik deformatsiya yeyilishlari sodir bo‘ladi. Bulardan eng asosiysi abraziv

---

20
zarrachalari ta’siridagi yeyilishdir. Abraziv, quyqa va yeyilish mahsuloti moy
pardasini buzadi va ishqalanish sharoitlarini yomonlashtiradi.