Avtomobil transporti muxandisligi

Nazorat savollari:
1. Tormoz xususiyatining diagnostikalash vositalari qanday turlarga bo‘linadi?
2. Umumiy diagnostikalashda tormoz xususiyatlari ko‘rsatkichlaridan qaysilari
aniqlanadi?
3. Elementar diagnostikalashda tormoz xususiyatlari ko‘rsatkichlaridan qaysilari
aniqlanadi?
4. Nima maqsadda tormoz tizimi harakatda sinaladi?
Mavzu-15. Тransport vositalari tortish sifatlarini diagnostika qilish texnik
vositalari- 2 soat
Reja:
15.1. Tortish sifatlarini diagnostikalash usullari.
15.2 O’lchanadigan parametrlar.
15.3 Tortish sifatlarini diagnostikalash stendlarining tasnifi.
15.4 Diagnostikalash stendida transport vositasi g’ildiragiga ta’sir etuvchi kuch.
15.5 Transport vositasi tortish-iqtisodiy sifatini stendsiz diagnostikalash usullari.

---

99
15.6 Transmissiyani diagnostikalash.
15.7 Yurish qismini diagnostikalash.
Tayanch iboralar:
Vibroakustika; gaz analizator; yonilg‘i tejamkorligi;
ishlatilgan gazlarning zaharliligi; kinematik qovushqoqlik; motorning samarali quvvati;
spektral tahlili; tezlanish; tezlab ketish yo‘li; tezlab ketish vaqti; tortish kuchi; tortish
stendlari; tortish-tezlik xususiyati; tutun o‘lchagich; harakat tezligi; qarshilik kuchi;
erkin yo‘l; shovqin miqdori.
15.1 Tortish sifatlarini diagnostikalash usullari
Bajarilayotgan operatsiyalar hajmi va maqsadlari bo‘yicha tortish sifatlarini
diagnostikalash kompleks va elementar ravishda stendlarda hamda transport vositasi
harakatlanayotganda amalga oshiriladi (15.1-rasm).
Kompleks diagnostikalashning maqsadi – transport vositasining ekspluatatsion
samaradorligi va harakat xavfsizligini belgilaydigan asosiy ishchi parametrlarni
o‘lchash.
Elementar diagnostikalashning maqsadi – transport vositasi agregat, mexanizm va
tizimlarining texnik holatini baholash.
15.2-rasmda tortish stendining prinsipial sxemasi keltirilgan. Transport vositasi
g‘ildiraklari yuritish (2) va tutib turuvchi (3) roliklarga o‘rnatiladi, roliklar rama (9)ga
o‘rnatilgan. Transport vositasini roliklar ustiga o‘rnatish va undan tushirishni
ko‘targichlar (6) ta’minlaydi. Ko‘targich yuqori holatga keltiriladi, keyin ularning ustiga
transport vositasi yurib chiqadi, so‘ng ko‘targichlar tushiriladi va transport vositasi
g‘ildiraklari stend barabanlari ustida turib qoladi.
Diagnostikalash jarayonida avtomobil motori transmissiya yordamida
g‘ildiraklarni aylantiradi, g‘ildiraklar esa stend roliklarini (2.3) aylantiradi.
Transport vositasi hosil qiladigan tortish kuchiga stendning aylanadigan qismlari
inersiyasi (1,2,3) va elektr dinamik tormoz (4) yaratadigan tormoz momenti aks ta’sir
ko‘rsatadi. Stend barabanlari elektr dinamik tormozning yakori (4a) bilan bog‘liq.
Kompyuter yordamida elektr dinamik tormoz (4)dagi tok kuchini sozlash,
avtomobilning real ekspluatatsiyasida unga ta’sir etadigan qarshilik kuchlarini
modellashtirish imkonini beradi.
G‘ildiraklardagi tortish kuchi rolikli sinov stendining aylanadigan qismlariga
burash momentini beradi. Tezlanayotgan aylanishni sekinlatish uchun elektr dinamik
tormoz (4) yordamida roliklarga (2,3) qarshi tormoz momenti qo‘yiladi. Tormoz
momentiga mutanosib, aks ta’sir momenti paydo bo‘ladi, uni tebranma tayanchga
muvozanatli o‘rnatilgan tormoz korpusi (indicator 4b) qabul qiladi.
Induktor elektr dinamik tormoz statoridan pishang orqali uzatiladigan kuchni
dinamometrik datchik (5) yordamida o‘lchaydi. Barabanlarning (2 va 3) aylanish tezligi
datchik (7) bilan o‘lchanadi, bu esa barabanning ma’lum radiusida avtomobilning
chiziqli tezligini hisoblash imkonini beradi.
Tortish stendining umumiy ko‘rinishi 16.3-rasmda keltirilgan. Motor quvvatini
aniqlashning eng sodda, stendsiz (tormozsiz) usullaridan biri silindrlarni navbatma-
navbat o‘chirish (uzib qo‘yish) usulidir. Uzib qo‘yilgan silindrlar motor uchun yuklama
moment hosil qiladi va uning samarali quvvatini kamaytiradi, bu esa motor tirsakli vali
aylanish chastotasining pasayishiga olib keladi.

---

100
Uzib qo‘yilgan silindrlarning quvvati qancha yuqori va uzilmaganlariniki qancha
past bo‘lsa, tirsakli valning aylanish chastotasi shunchalik pasayadi. Silindrlar soni ko‘p
bo‘lsa, bu usulning aniqligi pasayadi.
Motorning samarali quvvati (Ne)ni, shuningdek, tirsakli valning burchak tezligi
va tezlanishini yuklamasiz, shig‘ov tartibotidagi tahlil bo‘yicha ham aniqlash mumkin
(ilashma uzilgan holatida) Buning uchun quyidagi formuladan foydalansa bo‘ladi:
w
e ×
×
= J
N
e
(15.1)
bu yerda: J – motor harakatlanuvchi massalarining keltirilgan inersiya momenti; ε
– motor shig‘ovining ma’lum qismida tirsakli valning burchak tezlanishi; ω – tezlanish
o‘zgara boshlashidagi burchak tezligi.