Avtomobili harakatlanish elementlarining nazariyasi yong‘in o‘chirish avtomobilining tortish-tezlashish xossalari

t₂ vaqt tormoz yuritmalarining tuzilishi va texnik holatiga, tormoz pedalining erkin yurishi tanlanadigan va haydovchining boshqaruv kuchi g‘ildirak tormozlariga beriladigan vaqtga bog‘liq. Gidravlik uzatmali tormozga ega yong‘in o‘chirish avtomobillarida t₂=0,2—0,4 s, pnevmatik uzatmalilarda t₂=0,6—0,8 s. Nosoz gidravlik uzatmaning t₂ vaqti oshadi (tizimda havo yoki bosh tormoz silindrda klapanlar nosozligi bo‘lsa) va tormozlar ikkinchi (t₂=0,6 s) yoki uchinchi (t₂ J 1,0 s) bosishda ishlaydi.
Pnevmatik uzatmaga ega yong‘in o‘chirish avtomobillarning t₂ tormoz vaqti muzlaydigan kondensat bilan quvur kesimi kamayishi tufayli yong‘inda uzoq vaqt ishlaganda qish vaqtida oshishi mumkin. Tormozning gidropnevmatik uzatmasiga ega yong‘in o‘chirish avtomobillarida (masalan, «Ural» shassisida) t₂ ^J 0,4 s barcha uzatmalarning t₂ vaqti tormoz pedaliga tez bosilganda kamayadi.
t₃ vaqt yong‘in o‘chirish avtomobilining massasi, tipi va yo‘l qoplamasining holatiga bog‘liq. To‘satdan tormozlashda t₃ vaqt yong‘in o‘chirish avtomobilining vazniga va
koeffitsientga proporsional,
kichik bo‘lgan yo‘llarda yong‘in o‘chirish avtomobilining vazni /₃ vaqtga deyarli ta’sir qilmaydi.
/=/₂+/₃ vaqt tormoz tizimi ishining mahsuldorligini ko‘rsatuvchi uch ko‘rsatkichdan biri hisoblanadi va yong‘in o‘chirish avtomobilini tormoz stendida diagnostika qilganda aniqlanadi. 3,5 /<6'/<1 s, G>12 / bo‘lgan yong‘in o‘chirish avtomobili uchun /<1,2 s (GOST 25478-82). Yong‘in o‘chirish avtomobilini yuritib sinovdan o‘tkazishda /_T ni nazorat qilish qiyin.
/₄ vaqt maksimal tezlanish (sekinlashish) j_T bilan tormozlash vaqtini o‘zida namoyon etadi. /₄ vaqt davomida avtomobil transport vositasining kinetik energiyasi, asosan, tormozlar ishqalanish kuchi ishiga va qisman harakatga qarshilik kuchining ishiga (R_f, RJ sarflanadi. Agar tormozlashda g‘ildiraklar bloklansa (aylanmasa), unda ishqalanish kuchlarining ishi faqat shina va yo‘l sirti o‘rtasida sodir bo‘ladi. Tormoz mexanizmidagi ishqalanish g‘ildiraklar bloklanganda avtomobil transport vositasi energiyasining iste’molchisi sifatida ishlamaydi. Agar avtomobil transport vositasining g‘ildiraklari bloklangan bo‘lsa, unda 5=1, R_k=0, R=R_f, Ri=P_v=0 bo‘lganida (7.1) tenglamani o‘zgartirgandan so‘ng (7.40) formulani hisobga olib, barcha g‘ildiraklar bilan tormoz berilganida avtomobilning maksimal sekinlashuvini aniqlash uchun quyidagi formulaga ega bo‘lamiz:
J't =
(7.53)
G‘ildiraklar sirg‘alganida
kamayar ekan (7.3-rasm), unda j_T ni oshirish va S_T ni kamaytirishga tormozlashda g‘ildiraklarni to‘liq bloklab erishish maqsadga muvofiq emas.
Yong‘in o‘chirish avtomobili tormoz berganida P inersiya kuchi (7.24) old g‘ildiraklarga yuklanishni oshiradi va orqa g‘ildiraklarga kamaytiradi. Yong‘in o‘chirish avtomobili normal reaksiyasi o‘zgarishining eng katta qiymatlari (7.35) va (7.36) ning quyidagi chegaralarida bo‘ladi: T₁₂=1,2—2,0; T₃₄=0,5—0,7. Shuning uchun J_T bilan tormozlashni ta’minlash uchun old va orqa g‘ildiraklar o‘rtasidagi tormoz kuchini g‘ildiraklarning bloklanishi bir vaqtda sodir bo‘ladigan qilib taqsimlash lozim. Yong‘in o‘chirish avtomobillarining zamonaviy tormoz tizimlari g‘ildiraklarining R_n normal reaksiyasi va ularning tormoz kuchi o‘rtasida aniq moslikni ta’minlay olmas ekan, J_T ning haqiqiy qiymati nazariyadagidan A^=1,4—1,6 marta kichik.
G‘ildiraklarning to‘liq bloklanishida S_T tormoz yo‘li /₃+/₄ vaqt ichida 1 egri chizig‘i bilan cheklangan maydon sifatida aniqlanadi (7.9-rasm), ya’ni
t
_ 0 1 । 1
^S_T = f v^dt«v0t3 ^-v0 ^-v 1)t3 + 2 v 1 t₄. (7 54)
t +1
1 2
(7.54)-formulani (7.53) va /_/J 1—1,2 ni hisobga olib o‘zgartirgandan so‘ng yong‘in o‘chirish avtomobilining tormoz yo‘lini aniqlash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
S=(K/2
(v₀²/ g ) , (7.55)
bu yerda v₀ — tormozlash oldidan avtomobil tezligi, m/s.
Yong‘in o‘chirish avtomobillarining ishchi va zaxira tormoz tizimlari ish mahsuldorligini oldindan baholash uchun yurish sinovlarini o‘tkaziladi. Sinovlar S_T va pedalga to‘satdan (uzatma o‘chirilgan) bir marta bosishda g‘ildiraklar tormozlana boshlashi sinxronligi bo‘yicha vizual, shuningdek, ko‘chma deselerometr-uskunalari (yoki deselerograf)dan foydalanib o‘tkazilishi mumkin. Sj, tormoz yo‘li bo‘yicha diagnostika harakatlanayotgan transportdan erkin ravon, quruq, gorizontal yo‘l qismida o‘tkazilishi kerak. GOST-25478-82 bilan mos ravishda tormoz yo‘li v₀=11,1 m/s (40 km/soat) da aniqlanadi. 7=3,5 / bo‘lgan avtomobil transport vositalari uchun ishchi tormoz tizimi S_T 23 m ni, zaxirada- gisi — S < 36,9 m ni ta’minlashi kerak.
Deselerometr (yoki deselerograf) bo‘lmaganida j_T tezlanish quyidagi formula bilan hisoblanadi:
j, = V/St, (7.56)
bu yerda v₀ m/s larda; S_T m larda.
7>3,5 t bo‘lgan avtomobil transport vositalari uchun ishchi tormoz tizimi j_t- 4,0 m/s² ni, zaxiradagisi — j< 2,1 m/s² ni ta’minlashi kerak.
S_T tormoz yo‘li va j_T o‘rnatilgan sekinlashish tormoz pedaliga 0,7 kH (60 kgs)dan ko‘p bo‘lmagan kuch berilganida 03,5 t li yong‘in o‘chirish avtomo­bilining tormoz tizimi bilan ta’minlanishi kerak.
To‘xtab turish tormoz tizimi tormoz richagiga 0,4 kH (40 kgs)dan ko‘p bo‘lmagan kuch berilganida i < 18% qiyalikda yong‘in o‘chirish avtomobilining to‘xtab turishini ta’minlashi kerak.
Yordamchi tormoz tizimi 7 km uzunlikdagi i=7% qiyalikda yong‘in o‘chirish avtomobilining 30 km/soatdan ko‘p bo‘lmagan doimiy tezligini ta’minlashi kerak.
Yong‘in o‘chirish avtomobilining turg‘unligi va boshqaruvi. Yong‘in o‘chirish avtomobilining tortish-tezlik xossalari potensial, ya’ni yong‘in o‘chirish avtomobilining chaqiruv joyiga borishining maksimal imkoni bo‘lgan tezligini aniqlaydi. Yong‘in o‘chirish avtomobilining turg‘unligi va boshqaruvi yo‘l va transport shartlaridan kelib chiqib v_max ni cheklaydi.