Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
AXBOROT- KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI IZOHLI LUG‘ATI
Toshkent-2004 2
Copyright @ 2004 UNDP Digital Development Initiative Programme
Ushbu Lug‘at Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi va O‘zbekiston Respublikasi Hukumati orasidagi qo‘shma “Raqamli Rivojlanish Tashabbusi” Dasturi tomonidan Kompyuterlashtirishni va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi kengash hamda O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi bilan hamkorlikda ishlab chiqarilgan.
Lug‘at O‘zbekiston Respublikasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada ommaviylashishi uchun xizmat qilishga mo‘ljallangan. Uning Internetdagi va kompakt disk ko‘rinishidagi turlari ham ishlab chiqariladi va keng ommaga taqdim etiladi.
Aripov A. N. Mirzaxidov X. M. Shermatov Sh X. Saidxodjayev S. R. Hasanov P. F. Amirov D. M. Bakirov O. A. Loyiha koordinatori Saidxodjayev S. R. Ekspertlar guruhi Hasanov P. F. Amirov D. M. Bakirov O. A.
Rahimdjanov Z. Ya. Atadjanov A. Yu.
E-mail: glossary@undp.ddi.uz Web: www.glossary.uz
“Raqamli Rivojlanish Tashabbusi” Dasturi O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent shahri, 700084, Amir Temur ko‘chasi 108, 1-qavat. Tel: (+998 71) 134-10-37/51/52 Faks: (+998 71) 134-10-63 E-mail: info@undp.ddi.uz Web: www.ddi.uz Ushbu loyihani amalga oshirishda yaqindan yordam bergan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturining O‘zbekistondagi vakolatxonasi mas’ul xodimlariga, O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi tizimidagi mutaxassislarga va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Axborot Texnologiyalari xizmati ko‘ngillilariga chuqur minnatdorchilik bildiriladi. 3
SO‘ZBOSHI 5
6
8
9
352
1. Inglizcha-O‘zbekcha-Ruscha AKT lug‘ati 353
2. Ruscha-O‘zbekcha-Inglizcha AKT lug‘ati 403
3. AKT rivojining asosiy tarixiy sanalari 455
4. Domenlar turlari 461
5. Standartlarni belgilovchi tashkilotlar va maxsus telekommunikatsiya guruhlari 465 6. Jahon va MDH AKT kompaniyalari 470 7. Milliy Internet xismatlari ko‘rsatuvchi tashkilotlar 477 8. Jahon va MDH AKT nashrlari 481 9. Milliy AKT nashrlari 486 10. Internetda izlash tizimlari 487 11. AKT sohasida O‘zbekiston web manbalari 489 12. His – tuyg‘u alomatlari 493 13. Pochta va chat shevasi 494
4
5
Hurmatli kitobxon, Mamlakatimizda axborotlashtirish sohasida mustaqillik yillari davrida amalga oshirilgan tadbirlar o‘z samarasini bermoqda. O‘zbekiston Jahon axborot hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormoqda. Jamiyat va davlat boshqaruvida, xalq ta’limi, oliy va o‘rta maxsus ta’lim, ilm-fan sohalarida, ishlab chiqarish va aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarida, bozor iqtisodiyotida, xalqaro aloqalarda va umuman, jamiyatimizning barcha jabhalarida kompyuter ilmi va amaliyoti keng quloch yoydi. O‘zbek tili Davlat tili maqomida jamiyatimiz hayotida keng qo‘llanilmoqda. Kundan kunga rivojlanayotgan zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasiga oid kengayib borayotgan so‘z boyligining o‘zbek tilidagi izohiga katta ehtiyoj mavjuddir. Ushbu munosabat bilan o‘zbek tilida lotin alifbosida AKT sohasidagi tushunchalarni ta’riflab beruvchi izohli lug‘at tayyorlashga qaror qilindi. Qo‘lingizdagi “AKT izohli
lug‘ati” axborot
va kommunikatsiya texnologiyalariga oid 3000 dan ortiq atama va tushunchalar uchun ta’rif va izohlarni hamda ushbu sohada ishlatiladigan juda ko‘p qo‘shimcha ma’lumotlarni ilovalar shaklida o‘zida mujassamlashtirgan. Undan axborotlashtirish sohasida ishlayotgan muhandisu-texnik, menejer va dasturlovchilardan tortib oddiy o‘quvchi, talaba va keng jamoatchilik vakillari foydalanishlari mumkin. Lug‘atni tuzishda boy o‘zbek tili imkoniyatlaridan iloji boricha foydalanishga harakat qilindi, biroq u mutlaq mukammallikka da’vo qilolmaydi. Bu faqatgina birinchi urinish xolos. Shu munosabat bilan lug‘atni takomillashtirishga qaratilgan fikr va mulohazalar mamnuniyat bilan qabul qilinadi va ularni keyingi nashrlarimizda albatta inobatga olamiz deb umid qilamiz.
Mualliflar jamoasi nomidan,
Abdulla Aripov Kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish masalalari bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi Kengash raisi 6
Mazkur Lug‘atda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasida keng iste’molda bo‘lgan atama, tushuncha va ingliz tilida berilgan qisqartma so‘zlarning ko‘pchiligi hamda ularga oid ta’rif va izohlar maqolalar tarzida aks etgan.
Lug‘atning asosiy qismida maqolalar lotincha o‘zbek alifbosi tartibida joylashtirilgan. Atamalar quyuq shriftdakeltirilgan. Harbir o‘zbek tilida berilgan atama uchun u bilan ingliz va rus tillarida bir hil ahamiyatga ega bo‘lgan atamalar og‘ma (kursiv) shriftda keltirilgan.
Lug‘atning Ilovalar qismida inglizcha va ruscha atamalarga mos o‘zbekcha atamalarni topishni osonlashtirish uchun Inglizcha–O‘zbekcha–Ruscha va Ruscha–O‘zbekcha–Inglizcha lug‘atlar keltirilgan. Shu bilan birga Domenlar, Standartlarni belgilovchi tashkilotlar, Jahon AKT kompaniyalari, Milliy AKT kompaniyalari, Jahon AKT nashrlari, MDH AKT nashrlari, Milliy Veb sahifalar, Pochta va chat shevasi, His–tuyg‘u alomatlari ham keltirilgan.
Lug‘atga u bilan aynan mazmunga ega bo‘lgan CD-ROM va Internet veb-sahifasi ishlab chiqilgan.
Keyingi betda Lug‘atning asosiy qismi namunasi keltirilib, unda maqola elementlari ko‘rsatilgan.
7
асосий маълумотлар массиви rus: базовый массив данных ingl: basic data array Машина ўқий оладиган ташувчилардаги ахборот. У маълумотлар банкининг асоси бўлиб маълумотларни таърифлашнинг ягона тили талабларига мувофиқ ташкил этилади. У маълумотлар банкининг асоси
бўлиб маълумотларни таърифлашнинг ягона тили талабларига мувофиқ ташкил этилади.
канали rus: канал связи ingl: communication channel = маълумотлар узатиш канали. ATM akr: Asynchronous Transfer Mode ATM баённомаси, узатишнинг асинхрон режими. Юқори тезликда маълумотларни узатувчи тармоқларни қуриш технологияси, ITU стандарти. Маълумотлар қайдланган узунликдаги (53 байт) пакетларга ("уяларга") ўзгартирилади, бу эса уларни юқори тезлик билан узиб-улаш имконини беради.
Ахборотнинг миқдор ва сифат турларининг муайян муносабати. У ахборот маконининг уйғунлик ҳолатини белгилайди (qonun.).
Xizmat ko‘rsatuvchi axborot obyekti (tizim, tarmoq, majmua) bilan o‘zaro ishlash huquqiga ega qurilma, yuridik yoki jismoniy shaxs. Abonentning har qanday foydalanuvchidan farqi shundaki, u xizmat ko‘rsatuvchi axborot obyekti foydalanuvchilari ro‘yxatiga kiritilgan bo‘ladi.
ingl.: subscriber logging rus.: регистрация абонентов qarang: ro‘yxatga kiritish ACE qisq.: Access Control Entry Erkin
foydalanishni boshqarish yozuvi (ro‘yxatdan erkin foydalanish nuqtasi). Windows NT va Windows 2000 xavfsizlik tizimida erkin foydalanishni boshqarish (ACL) ro‘yxatining elementi.
ingl.: information resource rus.: информационный ресурс 1.
Axborot tizimi
tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki,
ma’lumotlar bazasi. (qonun) 2. Alohida hujjatlar va hujjatlar massivlari, axborot tizimlaridagi (kutubxona, arxiv,
jamg‘arma va ma’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari) hujjatlar va
hujjatlar massivlari. 3. Axborot tizimlaridagi (kutubxona, arxiv, jamg‘arma va ma’lumotlar banklari hamda depozitariy, muzey va boshqalar) hujjatlar va hujjatlar massivlari.
Asosiy atamalar shunday aks etgan.
Asosiy atamalar bilan bir hil ahamiyatga ega bo‘lgan ruscha va inglizcha atamalar shunday aks etgan.
aks etgan.
Lug‘atda biror atama ta’rifi bo‘yicha uning o‘rniga boshqa atama ishlatilishi mumkin bo‘lgan holda shunday aks etgan.
Qisqartmalar shunday aks etgan. Bundan keyin qisqartmaning ma’nosi berilgan.
Ko‘pgina atamalar birnecha izohga ega. Ko‘proq foydalaniladigan izohlar birinchi o‘rinda keltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlarida keltirilgan moddalarga tegishli ta’riflarga havolalar shunday aks etgan.
8
O‘ZBEK ALIFBOSI
Aa a
qe
be
Rr er
Dd de
Ss es
Ee e
te
Ef
Uu u
ge
ve
Hh he
Xx xe
Ii i
ye
je
Zz ze
Kk ke
O‘o‘ o‘
Ll el
G‘g‘ g‘e
Mm em
Sh sh she
Nn en
Ch ch che
Oo o
nge
pe
’ tutuq belgisi
Cc
9
10 Megabit soniyaga. Ethernet tarmog‘ida uzatish tezligi. 100 Mbps 100 Megabit soniyaga. Fast Ethernet va FDDI tarmoqlarida uzatish tezligi.
Optik kabel asosli uzatish tezligi 100 Megabit soniyaga bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi. 100Base-T Burama
juft («o‘rama juft») asosidagi ekranlanmagan kabel asosida uzatish tezligi 100 Megabit/soniya bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi.
IEEE 802.3 Ethernet standartini ingichka koaksal kabeldan foydalanib amalga oshirish. Shuningdek Thinnet deb ham ataladi. 10Base-5 IEEE 802.3 Ethernet standartini yo‘g‘on koaksal kabeldan foydalanib amalga oshirish. Shuningdek Thicknet deb ham ataladi. 10Base-F IEEE 802.3 Ethernet standartini optik kabeldan foydalanib amalga oshirish.
Burama juft («o‘rama juft») asosidagi ekranlanmagan kabel asosida uzatish tezligi 100 Megabit/soniya bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi. Kabel, UTP 3, toifasi 5, ekranlanmagan o‘rama juft asosida bajarilgan, topologiyasi markazida xab (Hub) joylashgan – yulduz. Shinaga nisbatan ustunliklari: - har bir bog‘lamaga faqat birgina egiluvchan kabel ulanadi; - bir nurdagi kabelni jarohatlanishi faqat birgina bog‘lamadagi ulanishlarni ishdan chiqishiga olib keladi; - tarmoqda paketlarni ruxsat
etilmagan «eshitish» qiyinlashtiradi. Hozirda yangi tarmoqlarning ko‘pchiligi shu asosda yaratilmoqda. 1GL
qarang: birinchi avlod tili 2GL qisq.: Second Generation Language qarang: ikkinchi avlod tili 3COM korporatsiyasi ingl.: 3COM corporation rus.: корпорация 3COM Axborot tarmoqlari uchun jihozlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan dunyodagi eng katta kompaniyalardan biri. Kompaniya nomi uchta atamadan tashkil
topgan – COMputer, COMmunication, and
COMpatibility (kompyuter, kommunikatsiyalar, uyg‘unlik). Kompaniya AQSHda 1979 yili Robert Metcalfe, Ethernet ixtirochilaridan biri
tomonidan yaratilgan. 3COM keng ko‘lamda mahsulotlar taklif etadi, jumladan xablar, uzib-ulagichlar, yo‘naltirgichlar, modemlar. 3D qisq.: Three-Dimensional Graphics qarang: uch o‘lchamli grafika 3GL qisq.: Third Generation Language qarang: uchinchi avlod tili 403 - xatolik ingl.: 403 ERROR rus.: ошибка 403 Ba’zan, saytda sahifani so‘raganingizda, uning o‘rniga xatolik to‘g‘risida xabarni olasiz. 403 - xatolik, so‘ralayotgan sahifadan erkin foydalanish ta’qiqlanganini bildiradi. Bu holat, saytning egasi ba’zi mulohazalariga ko‘ra, foydalanuvchilardan axborotning bir qismini yashirishga qaror qilganda ham yuz beradi.
404 - xatolik
10
Ba’zan, saytda sahifani so‘raganingizda, uning o‘rniga xatolik to‘g‘risida xabarni olasiz. 404 - xatolik siz so‘ragan URLga, saytning birorta ham sahifasi mos kelmaganini anglatadi. Buning ikkita sababini keltirish mumkin: murojaat noto‘g‘ri yoki avval mavjud bo‘lgan sahifa endi yo‘q.
4GL
11
Aa ABI qisq.: Application Binary Interface Qo‘llanmalarning binar interfeysi. Operatsion tizimning resurslaridan qo‘llanmalarning erkin foydalanish usulini aniqlaydigan spetsifikatsiya. To‘la o‘girishdan o‘tkazilgan qo‘llanmalarni bir xil ABI lik tizimlar orasida ko‘chuvchanligini ta’minlaydi.
Xizmat ko‘rsatuvchi axborot obyekti (tizim, tarmoq, majmua) bilan o‘zaro ishlash huquqiga ega qurilma, yuridik yoki jismoniy shaxs. Abonentning har qanday foydalanuvchidan farqi shundaki, u xizmat ko‘rsatuvchi axborot obyekti foydalanuvchilari ro‘yxatiga kiritilgan bo‘ladi. abonentlarni ro‘yxatga kiritish ingl.: subscriber logging rus.: регистрация абонентов qarang: ro‘yxatga kiritish AC qisq.: Alternating Current O‘zgaruvchan tok. AC-3 (shuningdek Dolby Digital ham) AC-3 formati. Dolby Laboratories tomonidan ishlab chiqilgan raqamli oqim formati. Beshta asosiy va bir past chastotali tovush kanallari haqidagi axborotni o‘z ichiga oladi. ACE qisq.: Access Control Entry Erkin
foydalanishni boshqarish yozuvi (ro‘yxatdan erkin foydalanish nuqtasi). Windows NT va Windows 2000 xavfsizlik tizimida erkin foydalanishni boshqarish (ACL) ro‘yxatining elementi. ACID qisq.: Atomicity, Consistency, Isolation, Durability Atomarlik, ziddiyatsizlik, yakkalanganlik, mustahkamlik. Bular
tranzaksiyaga xos
xususiyatlardir. Atomarlik (atomicity) xususiyati, tranzaksiyaga kirayotgan amallar bo‘linmas ish birligidek namoyon bo‘ladi, ya’ni, yo barcha amallar muvaffaqiyatli yakunlanadi, yo bekor qilinadi. Bu tizim ziddiyatsizligini (consistency) kafolatlash imkonini beradi: tashqi kuzatuvchi nuqtai nazaridan tizim, tranzaksiya boshlanishidan oldin ham, u yakunlanganidan keyin ham ziddiyatsizlik holatida bo‘ladi. Yakkalanganlik (isolation) xususiyati ziddiyatsizlikni tranzaksiya davomiga ham tegishli qiladi, ya’ni, bajarish davomida bir
tranzaksiya boshqa
yakunlanmagan tranzaksiyalar qilgan o‘zgarishlarni «ko‘rmaydi». Mustahkamlik (durability) bajarib bo‘lingan tranzaksiyalar o‘zgarishlarini, pastki pog‘onalardagi to‘xtab qolishlardan qat’iy nazar, hoh bexosdan qayta yuklanish, hoh qurilmalarni buzilishi bo‘lsin, saqlanishini bildiradi,
Tasdiqlash. Ma’lumotlarni muvaffaqiyatli qabul qilinganligini tasdiqlovchi signal.
Erkin
foydalanishni boshqarish ro‘yxati. Windows NT va Windows 2000 xavfsizlik tizimida, ACLfoydalanuvchilar va ularning guruhlarining obyektdan (faylga yoki boshqa resurslardan) erkin foydalanish huquqlarini aniqlaydi, hamda hodisalar auditini belgilaydi. U ACE ro‘yxatidan iboratdir.
Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|