Axborot kutubxona texnologiyalari pedagogik innovatsiyalar, professional

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nazorat uchun savollari 3-ilova 
 
Uyga vazifa 
Yu.O . Mannonov K.G. Mavlonov Axborot kutubxona texnologiyalari. T: Noshir. 
2013.-10-13 betlar. o’qish konspektlashtiish. 
Mavzu: Ovoz haqida tushuncha.Ovozni yozib olish tarixi. 
Reja: 
1.Axborot-kutubxona muassasalarida ovozni yozib olish va qayta eshittish asoslari. 
2. Ovoz haqida tushuncha. 
3.Ovozni yozib olish tarixi. 
4.Ovozni magnit usulda yozib olish 
Daniya fizigi V. Paulsen birinchi bo‘lib (1898) ovozni po‘lat simga 
magnit usulda yozishni taklif qildi. Ovozni yozib olish va qayta 
eshittirishning quyidagi usullari mavjud: 
1) 
mexanikaviy usul gramplastinkalar ishlab chiqarish usuli bo‘lib, 
hozirgi kunda bu usul o‘rniga muqobil ravishda optik kom- pakt 
disklarga ovoz yozish qo‘llanilmoqda; 
2) 
optikaviy (fotografik) usul faqat ovozli kinoda qo‘llaniladi; 
magnit usul axborot-kutubxonalarda, radioeshittirish, ovozli kino, 
o‘quv-ilmiy tadqiqot ishlari, kundalik turmush (havaskorlar- ning ovoz 
yozib olish) va h. k. da qo‘llaniladi
.
1. 
Ovoz deb nimaga aytiladi, unga izoh bering? 
2. 
Ovozni yozib olish tarixi haqida so‘zlab bering. 
3. 
Ovozni yozib olish va qayta eshittirish turlarini aytib bering. 
 

---

Tayanch iboralar- Ovoz, ovoz kuchaytirgichlari, mikrofonlar, musiqa markazlar 
Mavzuning maqsadi: axborot-kutubxona muassasalarida audiovi- zual, ya’ni ovozli 
texnika vositalarining ishlatilishi, ovoz haqida tushuncha, ovozni yozib olish va uning 
tarixi, ovoz yozib olish turlari, ovoz kuchaytirgichlari, mikrofonlar, ularning turlari, 
musiqa markazlari va ulardan turli xil ommaviy tadbirlarda foydalanish, tadbir 
mazmuniga qarab kerakli ishlarda qo‘llash haqida bilim, malaka va ko‘nikma berish. 
Ovoz haqida tushuncha. Axborot-kutubxona muassasalarida ovozni yozib olish va 
qayta eshittirish muhim ahamiyatga egadir. Turli xil ommaviy tadbirlarda - 
konferensiyalar, uchrashuvlar, turli xil kechalar va boshqalarda so‘zga chiqqanlarning 
nutqla- rini yozib olib, undan keyingi kelayotgan kitobxonlarning axborot so‘roqlariga 
javob berish mumkin. Masalan, biror-bir fan nomzodi bilan uchrashuv o‘tkazib, uning 
fandagi yangiliklari shu sohaning taraqqiyoti haqidagi fikrlarini yozib olish yoki biror-
bir shoir bilan uchrashuv o‘tkazib, yangi she’rlarini yozib olish va ularni keyingi 
kelayotgan kitobxonlarga taqdim etish mumkin. Yozib olingan ax- borotlarning 
barchasi axborot-kutubxona fondi sifatida foydalani- ladi. 
Ovoz yozuvi xalq xo‘jaligida, fan va texnikada keng qo‘llaniladi. Hozirgi kunda 
yozib olingan ovoz mashinalar, avtomatik potok liniyalarining ishini boshqaradi, 
telefon orqali ma’lumotnomalar beradi. Ovoz yozuvi kosmonavtning Yer bilan 
suhbatlashish imko- nini beradi va h. k. Turli radioeshittirishlar, tarixiy anjuman, 
konfe- rensiya va kengashlardagi chiqishlar ham, odatda, magnit tasmaga yozib olinadi. 
Boshlang‘ich, o‘rta va oliy ta’limning o‘quv jarayonida ham ovoz yozib olish 
usulidan foydalaniladi. Bizni o‘rab turgan atrof muhitdagi tovushlar rang-barang va 
go‘zal. Qushlarning sayrashi, hayvonlarning ovozi, daraxtlar, barg va o‘tlarning mayin 
shitirlashi juda yoqimli. Qulog‘imiz eshitadigan hamma narsani yozib olish va o‘quv 
maqsadlarida foydalanish mumkin. 
Turli ovozlar - odamning nutqi, musiqani eshitish organlarimiz idrok qiladi. Xo‘sh, 
ovozning o‘zi nima va u qanday vujudga kela- di? Ovozni tebranuvchi jismlar hosil 
qiladi. Dutorning torini tarang tortib qo‘yib yuborsak, u tebranishi, tovush chiqarishini 
eshitamiz. Torning tebranishlari havoga o‘tadi va havoda ko‘zga ko‘rinmas sferik havo 
to‘lqinlari - ovoz manbayidan hamma tomonga tarqa- ladigan ovoz to‘lqinlarini hosil 
bo‘ladi. 
Odamning qulog‘i ovoz tebranishlarini tutadi, ularni sezadi, tovush asabi orqali asab 
uyg‘onishlari impulslarini miyaga o‘tkazadi va odam ovozni eshitadi. Demak, ovoz - 
odam qulog‘i qabul qiladi- gan havo zarralarining tebranishi, ovoz manbayi esa 
tebranuvchi jism ekan. Tovush to‘lqinlari faqat havodagina emas, suvda ham qattiq, 
jismlarda ham va boshqa muhitda ham tarqalishi mumkin. Ovoz to‘lqinlarining 
tarqalish tezligi ular harakatlanadigan muhit- ning xossalariga bog‘liq. Ovoz manbalari 
kuchi turlicha bo‘lgan ovozlarni tarqatadi. Tebranuvchi tor dastlabki eng chekka o‘ng 
vaziyatgacha siljiydi, so‘ngra sekinlik vaziyatiga qaytadi va eng chekka chap vaziyatga 
siljiydi, yana sokinlik vaziyatini egallaydi. 
Torning sokinlik vaziyatidan eng ko‘p og‘ish qiymati, ya’ni ja- ranglovchi jismning 
qulochi tebranish amplitudasi deb ataladi. Tebranish amplitudasining qiymati ovoz 
kuchini belgilaydi. 
Tebranish amplitudasi qancha katta bo‘lsa, ovozning kuchi ham shuncha kuchli 
bo‘ladi. Amplitudadan tashqari, ovoz kuchi muhit- ning zichligiga ta’sir qiladi. 
Odamning qulog‘i kuchsiz ovozlarni (masalan, shivirlasa va kuchli ovozlarni, masalan 

---

portlash, to‘p ovozini), ya’ni kuchi turlicha bo‘lgan ovozlarni qabul qiladi. Man- ba 
qancha uzoq bo‘lsa, uning ovozi kuchsiz eshitiladi. 
Qabul qilish joyida ovozning balandligiga qarab baholana- di. Ovoz balandligi va 
ovoz intensivligi quloq qabul qiladigan ovozning eng kichik kuchi intensivligiga nisbati 
logarifmi bilan o‘lchanadi va detsibell (db) bilan ifodalanadi. 
Ovozning balandligi faqat ovoz kuchigagina emas, balki chasto- tasiga bog‘liq. Ovoz 
to‘lqinlarining kuchi o‘rtacha ovozga nisbatan bir xil bo‘lgan holda juda yuqori va juda 
pastdek tuyuladi. Masalan, bir torni kamroq tebranishga majbur qilish mumkin. 
Birinchi holda qulog‘imiz past tonli ovozni, ikkinchi holda yuqori tonli ovozni eshitadi. 
Demak, ovozning balandligi tebranishlar chastotasi bilan bog‘liq. Tebranishlar 
chastotasi qancha ko‘p bo‘lsa, ovoz shuncha yuqori bo‘ladi. Ovozning 1 soniyadagi 
tebranishlar soni tebranishlar chastotasi deb ataladi va gers (Hz) bilan ifodalanadi. 
Quloq qabul qiladigan ovozlar chastotalari diapazonini hosil qiladi. U juda 
cheklangan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, normal eshitadigan odam tebranishlar 
chastotasi 10-20 Hz dan (pastki pog‘ona) 15-20 kHz gacha (yuqori pog‘ona) ovozni 
eshitadi. Lekin ko‘pchilik odamlar eshitish qobiliyatining yuqori chegarasi atigi 10-12 
kHz ni tashkil qiladi. Chastotasi 10 kHz dan past va 20 kHz dan yuqori bo‘lgan 
tebranishlar ovoz sezgisini hosil qilmaydi. Eng past ovozlar infraovozli, eng yuqori 
ovozlar ultraovozli teb- ranishlar yoki ultraovozlar deb ataladi. Ovoz chastotasi 10-300 
kHz bo‘lgan tebranishlar odamda past ovoz sezgisini, chastotasi 5-20 kHz bo‘lgan 
tebranishlar yuqori ovoz sezgisini hosil qiladi. 
Odamning tovushlari ancha tor chastotalar polosasi bilan cheklangan. 
Tabiatda mavjud bo‘lgan g‘oyat turli-tuman tovushlarni nutq tovushlari, musiqa 
(musiqa asboblari) ovozlari va shovqinlarga ajratish mumkin. 
Odam nutqi va musiqa asboblarining ovozi murakkab tebra- nishlar bo‘lib, tonlar deb 
ataladigan - bir-birining ustiga tushadi- gan oddiy (garmonik) tebranishlardan tashkil 
topadi. Demak, har bir tebranuvchi jism turlicha ton chiqaradi. Past ton asosiy ton deb 
ataladi va u ovoz chastotasini belgilaydi. Boshqa chastotali tonlar esa obertonlar