Azbrbaycan şifahi xalq bdbbiyyati

başlayır. 
- Qardaşdır, 
birdan ölar, 
b
el
imi 
sındırar.  Deyasan gada 
doğrudan na­
xoşlayıb, 
-
d
e
y
a 
b
ö
yük qardaş onun başını dizi üste alır 
va alnından öp
üb 
ağlayır.  Onu  çox  çatinlikla dalına alıb ap
arı
r
. 
IV 
Düzda bir 
xırman düzaldirlar. Xırn1anın içine bir 
qa
d
a
r külaş 
tökürlar. 
Qardaşlar 
"öküzlari" 
g
a
t
ir
ir
l
a
r
, 
boyunlarına  b
o
yun
d
uru
q 
s
a
l
ı
b 
q
o
ş
u
r
la
r
. 
Böyük 
qardaş deyir: 
233 

- Qardaş, 
san vali 
sür,  man beşanı 
çevirim. 
Xırda qardaş qaş-qabağını 
töka-töka valin üstüne ç
ıxı
r
, 
b
ö
yü
k 
qardaş 
da 
y
a
b
a 
ila 
beşanı  çevirir. 
Xırda  qardaş 
bir 
neça b
a
ş 
sürendan  sonra 
b
ö
­
yük 
qardaşın  gözünü  oğurla
y
ı
b  qaçır,  adamların dalında uzanıb  yatır. 
Bö­
yük 
qardaş 
beşanı çevi
r
a
nd
a
n 
sonra görür  ki, 
xırda  qardaş 
y
o
x
du
r. 
Çox 
axtarır,  onu tapmır,  axırda 
geri 
qay
ı
d
ıb özü 
öküzleri sürür 
va 
döyü
b  qur·­
tanr. 
indi 
b
eşa
n
ı 
so
vurm
aq 
lazımdır. 
Xırda 
qardaş  da 
başını küleşin üstü­
n
a 
qoyub  yatmışdır.  Milçaklar,  d
i
td
i
li
l
a
r 
onun üz-gözünü sancır.  Dik atı­
bb,  şapalaqla 
üzüna va b
oy
n
u
na 
vurur. 
O 
ta
r
a
f
-
bu tarafa aşır.  Milçak, dit­
dili onu rahatlanmağa qoymur. 
Böyük 
qardaşa  kömak  lazımdır. 
Heş
a
n
ı  takca 
çıxara  bilmir.  O, 
yena 
qardaşım  axtarmağa  başlayır.  Ora-bura,  axırda 
tapır.  Böyük 
qardaş  onu 
tarpadib 
çağınr.  Kiçik  qardaş 
d
a 
ali  ila 
boynuna, 
üzüna  vurur va 
g
özü­
yumulu 
deyir: 
- Köpak 
oğlunun ditdilisi, milçayi qoymur bir 
az 
yataq. 
Böyük 
qardaş  na  q
a
d
ar 
çalışırsa,  onu  durğuza  bilmir,  axırda  acıq 
elayib d
eyir: 
- Mandan  taxıl  alsan, öyünarsan 
.
. 
Böyük 
qardaş 
be
şanı qurtarıb buğdanı xırmanın 
iç
i
ne t
opla
yır
. 
O, 
m
ill­
karlann payını ayırır, 
y
e
rd
e 
qalanı  çuvallara yığmaq 
i
s
t
a
yi
r
. 
Bu 
zaman ki­
çik qardaş  yerdan qalxıb xoruzlana-xoruzlana onun yanına g
e
l
i
r
: 
- Qardaş, buğdanı 
bö
l
a
k
, man payımı aparım, - deya 
ağacını tovlayır. 
Böyük 
qar
da
ş  o
nun üstün
e qış
qı
r
ıb 
deyir: 
- Bkanda 
yox, b
i
ç
anda 
yox, y
eya
nd
a 
ortaq qardaş. 
Sana bir dana da 
dan vermaram. Bas indiya qadar h
arada
ydın? 
- San 
ö
l
a
san
, 
ela  şey  yoxdu,  yan  bölacayik  qardaş  malı 
kimi. 
Razı 
olmasan hamısım  a
p
ara
cam
. 
- Aparmasan, özüne 
qurban  olasan. 
Çuvalın bir 
ucundan böyük q
ar
daş
, 
bir 
ucundan xırda qardaş 
çaki
r. 
Axırda 
ağadan 
götürüb 
dava etamaya 
başlayırlar. 
Onlar bir-birinin 
qamına 
vurur
lar. 
Har  dafa 
ağac 
dayanda  yıxılırlar.  B
u  minvalla  bir-birina 
1 5-a  qadar 
ağac 
ç
a
kirl
a
r
. 
Axırda böyük qardaş  kiçi
ya 
ela  ağac 
vurur 
ki, 
o, 
yern  yıxılır,  qalxa 
bilmir ... 
V 
Böyük 
qardaş 
geyinib-kecinmiş 
b
a
l
d
a 
ortaya  çıxır.  Xırda  qardaş 
isa 
cır-cındır için
d
e
dir.  Har kasa al açırsa, beç kas 
ona 
kömak etmir, onu ma­
na 
lı 
sözta
r
l
a 
radd 
edirlar. 
Öz 
qardaşına 
yanaşır. 
Böyük 
q
a
rda
ş
: 
- Bkanda yox, 
biçanda 
yox, 
yeyaııda 
ortaq 
qardaş, -
d
e
y
a 
küra
y
i
ni  ona  taraf  döndorib  tasbeb  ç
e
v
i
r
a-
çe
vi
r
a 
g
e
di
r
. 
Burada 
tamaşa 
bitir. 
234 

Xıdır nabi 
Dada 
badalardan qaydadı 
ki, har il qıŞ yarı olanda Böyük çillaynan Ki­
çik 
çilla 
arasında "Xıdır" bayramı keçirilir. 
Bir para yerlarda "Xıdır nabi", 
bir para yeriardasa "Xıdır İlyas" adıyla tanınan bu el bayramında aynca bir 
çal-çağıda marasim 
da düzeldilardi.  Köhna  kişilarİn  hesabına göra  Kiçik 
çillanin 
a
vvalind
a 
- indiki  vax.tla 
götürdükda  taqriban  fevralın  birinci 
ongünlüyü 
arzinde axşam şar qanşandan sonra uşaqlar, cavan-comrullar bir 
yera cam olurlar. Dastalanib "Xıdır" nağmasi oxuya-oxuya qapıları döyar, 
Xıdır adına pay yığarlar. Hansı qapıdan 
içari girsalar avvalca dastadan bir 
adam irali çıxıb avazia bela deyir: 
Man Xıdınn quluyam, 
Göy atının çuluyam, 
Atının arpasıyam, 
Ayağının nalıyam. 
Bunun ardınca dasta bir ağızdan oxuyur: 
Y 
e
na bir nafar deyir: 
Dasta bir ağızdan: 
Dastarlan bir nafar
: 
Dasta bir 
ağızdan : 
Xıdırı-Xıdır İlyas, 
Özünü yetir İlyas. 
Xıdr galdi hayınan, 
Bir balaca dayınan. 
Dayça batdı palçığa 
Çıxartdıq hay-hayınan. 
Xıdırı-Xıdır İlyas, 
Özünü yetir İlyas. 
Qara toyuq qanadı, 
Kim vurdu, kim sanadı. 
Qapı-qapı gazmakdan 
Baldınm 
it 
daladı. 
Xıdırı-Xıdır İl
y
a
s
, 
Özünü 
yetir  İlyas. 
2 3 5  

Dastadan bir nafar: 
Dasta 
bir 
ağızdan: 
Dastadan bir 
nafar: 
Dasta  bir ağızdan: 
Dastadan bir nafar: 
Dasta bir ağızdan: 
Yür (yüyür)  indi, ha yür indi, 
Yük 
di
bina  sür indi. 
Yük di b
i
na varanda 
Altın,  a
xç
a 
gör indi. 
Xıdırı-Xıdır 
İlyas, 
Özünü yetir İlyas. 
Dur 
indi ha, dur 
indi, 
Qızıl 
xana qur indi. 
Yaman dile, bad göza 
Y eddi 
d
ü
yün 
vur 
in
di
. 
Xıdın-Xıdır 
İlyas, 
Özünü yetir İlyas. 
Çatma-çatma çatmıya, 
Çatma 
yera batmıya. 
Xıdıra 
pay vennayan, 
Murazına çatmıya. 
Xıdın-Xıdır 
İlyas, 
Özünü 
yetir İlyas. 
San 
özünü yetirca
k 
Açdı  çiçek, oldu 
yaz. 
Bundan sonra har qa
p
ıda onlara "Xıdır payı" verarlar: kimi bir 
çalxarn 
yağ, kimi bir bad ya süd, kimi da bir torba 
un 
. . .  
harnin şeyiari geca bir yera 
yığıb saxlayır ki,  sahar olsun,  onlardan xamir yoğurub böyük  kömbalar, 
bir  da  qovut  bişirsinlar. 
O  gecanin  adı  "Xıdır  gecasi"  di. 
Özü  da  çox 
mübarak  geca  sayılır.  "Xıdır  gecasi"nda  inama  göra,  X
ı
d
ır  peyğambar 
(Xıdır  nabi)  atını  minib  xalvatca  har  yanı  gazir.  Onun  adına  ayrılmış 
236 

payiara gizlince el toxundurur ki, 
h
arnin nematlarİn baraketi  artıq olsun
. 
"Xıdır gecalari"nda a
x
şamdan seher açıla
n
a  qadar  külak  asar.  Deyarlar 
ki, Xıdır nabidi, atını çap
ı
b barakat paylaya-payiaya g
e
dir
, 
asan
kü
lak de 
onun b
a
döy atının yelidi. 
Adamlar bu şerefa nağmele
r 
oxuyurlar
: 
Qış çill
a
si Xıdır İlyas gelanda 
Harlanar gardişi, ay eller qıj-qıj. 
"Xıdır gecasi"nin salıari 
ax
ş
am
dan yığ
ı
lmış unu,  südü, bir do ya
ğı bir 
yere cam elayib  xamir yoğurar, böyük kömbalar düzaldib har b
i
r
i
nin da 
içine  bir  qırmızı  muncuq  qoyurlar.  Kömbalar  bişdikdan  sonra  onları 
parça-parça cavan-comrul arasında bölarlar. Muncuq kimin baxtina çıxsa 
inananıdar ki
, 
harnan adam isteyine çatacaq. 
Ko sa-kosa 
Kosa aynina keçi darisi geyinmiş uzundraz bir adamdır. Başında motal 
papaq, ayağında şişburun,  iri çarıq var.  Papağının üstü iki tarafden keçi 
buynuzuna oxşar şakilda çıxıntılıdır. Boynundan zınqırov sallanır. Palta­
rının altı
n
da
n 
qamına yastıq bağlayıb. 
Biinda 
bazekli qırmızı çömça tu­
tub,  çiyni
n
da
n 
boş  xurcun  sallanır.  Mazali  yerişle  meyda
n
a  daxil  olub 
zurna  va  na
ğ
arada  çalınan  oynaq  musiqi  sada
la
rı  altında  avazia  b
e
la 
deyir: 
Novruz-novruz bahara, 
Çilla bata qübara
. 
Güllar-güllar nübara, 
Kim y
ı
ğa, kim apara. 
Bağçanızda gül ola, 
Gül ola, bülbül ola, 
Man 
gelmişarn kef görüm, 
Zuma görüm,  daf görüm. 
Müxtalif yaşlı,  milli geyimli, bayram ehval-ruhiyyali adamlar kosanı 
dövraya alıb bir ağızdan deyirlar: 
A 
kos-kosa galsana, 
Galib salarn vers
an
a. 
Çömçani doldursana, 
Bizleri güldürsena. 
Tarifli  sözlar  eşidon  Kosa  başlayır  özünü  dartmağa.  Dövrasindaki 
adamlardan biri yumorlu 
ta
rz
d
a üz-gözünü oynada-oynada oxuyur: 
237 

A
y 
uyruğu-u
y
ruğu
, 
Saqqalı 
at 
quyruğu. 
Gör neca erkan galib, 
Belinda örkan galib. 
Sonra o 
geri  çakilir.  Harnin adamlardan 
ayrı 
birisi irali çıxıb mazali­
mazali de
y
i
r
: 
Bu Kosa 
hardan galib? 
-
Qurtanb  dardan 
galib. 
Yağ 
verin yağlasın, 
Bal verin ballasın. 
Ç
o
xca bilib 
a
ll
ans
ın
. 
Birdan Kosa durduğu 
ye
r
da sandirlayir, kimin üstüna  taraf gedirsa, 
o 
it
a
l
a
y
i
b garşı 
torafin üstüna 
salır. 
A
x
ı
r 
ki, 
Kosa 
maqam  tapıb yıxılır. 
Gu­
ya 
ölür.  Uzüna bir d
o
lç
a su atırlar, 
diksinib 
oyanır. 
Diz üsta dikalib özünü 
tox
ta
tmağa 
ç
al
ı
şı
r. 
Bu 
z
a
man dövrasindakilar onu 
sorğu-suala tuturlar: 
- A 
Kosa 
galdiyin hardan baridir? 
- Şarurdan. 
- Na gatirdin ordan? 
- A
l
m
a
. 
-
A
lman
ı ney
l
adin
? 
- Satdım. 
- Pulunu 
ney
l
ad
i
n
? 
- Öküz aldım. 
- Öküzü neyladin? 
-
S
aqqa
lım
ı
n 
y
e
l
i 
yarğandan uçu
rd
u
. 
Bela deyib 
Kosa  ağ
l
a
m
sı
nı
r
. 
Ad
am
la
r gülüşü
b 
bir sasla: 
Bu dard sani yanaırır, 
B
u 
dard sani öldürür. 
Düşmanleri üstüna 
Güldürür, ay gü
l
dürür 
.
.
. 
Bela deyib Kosa bir da yıxılıb bayılır. Yena üzüna su 
atıb bir ağızdan 
oxuyurlar: 
B
aş
ın s
a
ğ olsun Kosa, 
Canın 
sağ olsun 
Kosa. 
Arşın uzun, 
bez 
·qısa, 
Kafansiz 
ö
l
maz 
Kosa
. 
Kosa  ayağa  qalxıb  Ü
z
-
g
özü
n
ü 
acayib 
hala  sala-sala 
oynayır.  Oyun 
boyu çömçasini qab
a
ğ
a 
uzadıb  pay 
istayir: 
· 
238 

Qurbanın olum yaşıl çuxalı, 
Qonaq gelira
m 
çilla  çıx
a
l
ı
, 
Nabat, 
noğul, badarn  ver gelsin, 
Y eyim 
d
i
z
larima k
a
r 
ge
ls
in
. 
Adamlar 
Kosanın  etrafında dövra 
vura-vura ona atmaca atırlar. 
A 
k
o
s
-
k
o
sa 
galmisan, 
Vaxtında m
e
y
d
a
n
a 
san. 
A
l
m
a
yı
nc
a 
payını 
Çekilma bir 
yana san. 
Kosa: - Getmeram, 
ağa, 
getmaram. 
Y ena dövresindakilar: 
B
eş 
yumurta 
payındı 
8skiyini 
almayasan. 
Xurcunu yaxşı 
doldur, 
8li boşda qalmayasan. 
Kosa: - Qalmaram, ağa, qalmaram. 
Bundan 
sonra yena da 
K
os
a
: 
"Kosanın payın verin, 
b
a
lın 
verin, yağın 
verin",  - deye-deya  çekmasini  irali 
tutub 
a
y
i
a
n
e
al
i 
tarzda  oynayır. 
Dövrasindakilar al çala-çala 
n
ö
v
b
a
yl
a 
oxuyurlar: 
Birinci adam: 
İkinci adam: 
Üçüncü adam: 
Manim kosam  oynayır, 
Gör nece dingi
l
deyi
r
. 
Ona qulaq 
asan
ın, 
Q
u
l
ağı 
c
i
ng
i
l
d
a
y
i
r
. 
Manim Kosam canlıdı, 
Qollan marcanlıdı, 
Qamına 
al 
vurm
ayın, 
Kosam ikicanlıdı. 
Köhna 
motal başında, 
Qalam oy
n
ar 
qaşında. 
Yüz alli 
beş 
y
aş
ın
d
a
, 
· 
Gör 
na 
cavandı 
kosam. 
2 3 'J 

Y
e
r
-
y
e
rdan Kosaya pay verib 
xurcununu 
doldururlar. Yığdığı payların 
çox
lu
ğu
n
u 
görandan sonra Kosanın kefı lap kökalir.  Başlayır çırtıq çalıb 
oynamağa. 
O, 
oynadıqda· 
dövrasindakilar bir ağızdan d
e
y
i
r
lar: 
Kosam bir 
oyun eylar, 
Quzunu qoyun eylar, 
Y ığar bayram düyüsün, 
Payı
zda 
toyun 
eylar
. 
Kosa oynaya-oynaya oxuyur: 
Azam, 
ay azam, 
Doldur gatir qazanı. 
Payını artıq verin, 
Yola  salın 
Kosanı. 
Kosa  q
a
b
a
q
da
,  arxasınca  da  dövrasindakilar  oxuya-oxuya, 
oynaya-
o
y
n
a
ya 
m
eyd
a
n
dan 
çıxırlar: 
Ay kos-kosa, k
o
s
-
kos
a
, 
Saqqalı yoldumıa gal, 
Xurcunu doldurma gal, 
Xonça-nabatın bizda 
-
Novruz  oldu, 
dumıa gal.. .  
Kos-kosa 
B
a
y
ram 
günlarinda cavanlann va uşaqların an 
se
v
d
i
yi va çox yayılmış 
oyunlardan 
biri 
d
a 
"Kos-kosa"dır. 
C
avan
lar 
bir yera toplaşırlar. Bir nafar 
zirak  va  hazırcavab  oğlana tarsina  kürk  geyindirirlar,  üzünü möhkam­
möhkam unluyur, 
b
a
ş
ın
a 
bir 
u
zu
n 
motal 
papaq  qoyur, 
ayaqlarının  altına 
ayaq  formasında 
ağac 
sarıyırlar.  Boynuna  zınqırov  salır, 
paltannın 
altından q
arn
ı
n
a 
ya
st
ı
q 
b
a
ğ
layır
, 
bir çömçani q
ı
rrn
ı
z
ı 
bazayib a
l
ina 
v
e
ri
r 
va 
qapı-qapı 
gazdirib  o
yn
ad
ar
aq  pay  toplayırlar.  Kosanı  gazdiranlar b
u 
m
alı
n
ı
nı 
o
x
u
yur
la
r
. 
240 
Ay kos-kosa 
galsana, 
Galib  salarn 
versana, 
Ç
ömçan
i  doldursana, 
Kosanı 
y
o
l
a  sa
l
s
ana
. 
Ay uy
ru
ğ
u
-
uy
ru
ğ
u
, 
S
a
qq
a
lı it quyruğu, 
Kosam bir o� eylar, 
Q
u
zunu  qoyun  eyl
ar
, 
Yığar 
b
a
yr
a
m 
xonçası, 
Har 
y
e
rda d
üyü
n 
e
y
l
ar
. 

Novruz-novruz bahara, 
Güllar-güllar nübara, 
Bağçanızda gül olsun, 
Gül olsun, bü1bü1 olsun, 
Bal ol
m
asın, yağ olsun, 
Evdekilar sağ olsun, 
Xanım dursun ayağa, 
Kosaya pay versin ağa. 
Marmar ho
vuzu
n dörd q
ıra
ğın
da, 
Bülbüllar oxur şax b
u
da
ğın
da, 
Har na istesam xudadan allam, 
Dallak dükanın yadıma s
a
ll
am
, 
Dallak dükanı tamam 
ç
ır
a
q
b
an
, 
Nağ
ara 
çalıb  kasarik qurban. 
Qurbanın ol
um
, yaşıl çuxalı, 
Darbandli isan, yoxsa buralı? 
Bağçanızda gül olsun, 
Gü1 olsun, bü1bü1 olsun, 
Evdekilar sağ olsun, 
Xanım, 
ayağa dursana, 
Kosaya pay versana. 
Malını 
qurtaran kimi kosa "kosa öldü", - deyib yera yıxılır. Bu zaman 
ona 
aş
ağı
dakı 
kimi 
suallar verib  cavab alırlar: 
- Kosa hardan gelirsen? 
- Darbanddan. 
- Na gatirmisan? 
- Alma. 
- Alınam 
neyladin? 
- Öküz 
aldım. 
- Öküzü neyladin? 
- Vurdum öldü. 
Kosanın bu 
sözündan sonra yoldaşları birlikde bu malınını oxuyurlar: 
Başın sağ olsun, kosa, 
8rşin 
uzun, 
bez qısa, 
Kafansiz ölmaz kosa. 
Bundan sonra  da  kosaya çoxlu  suallar  ve
rib 
cavab  alırlar  va  malını 
oxuyurlar: 
24 1 

Bazarda hasir, 
Ma
lik Sal
m
a
nı
, 
G
ö
y
d
a ye
l esir, Malik 
Salmanı, 
Kosam 
talasir, Malik Salmanı, 
Bazarda üzüm, 
Ma
lik Salmanı, 
Nimçaya 
düzüm, 
Malik 
Salmanı, 
Bir ala 
gö
zü
m
, Malik 
Salmanı, 
Kosanı tez yola 
s
al
, 
Onun ü
r
a
y
i
ni al, 
Qoy desin salamat qa
l
! 
Ev y
i
y
a
s
i 
yerindan gee  dursa, oyunçular ağ
ız
-ağı
z
a verib 
deyirlar: 
Ay kos-kosa 
galmisan, 
Galmisan 
meydana 
san, 
Almayınca payını 
Çekilma bir yana san. 
Beş 
yumurta 
payındı, 
Olmaya almayasan. 
Manim kosam oynayır, 
Gör 
nece 
dingildayir, 
Ona qulaq asanın 
Q
u
l
ağı cingildayir. 
Menim 
kosam canlıdı, 
Qollan marcanlıdı, 
Kosama al vurmayın, 
Kosam iki canlıdı. 
amiri börk 
başında, 
Qalam 
oynar qaşında, 
Yüz a
l
li beş yaşında, 
Lap, lap cavandı kosam! 
Malınıdan sonra kosaya pay verirler. Oyunçular kosanı 
o 
biri e
v
a 
apa­
n
r
lar
. 
Bela-bele  b
ü
tü
n  eviari 
gazir, 
yığdıqlan  şeyleri 
düzaltdiklari  eva 
g
e
t
iri
r
, şanlik 
keçirirlar. 
Sonra iki nefer kosa olur. 
Harasinin 
qarnına bir yastıq bağlayırlar. 81-
larina isa 
yeka ağac verirler. Keç
i 
donuna salınmış bir adamı ortaya çıxa­
rırlar. Keçinin yanında 
bir 
adam da olur. Kosalardan b
i
ri 
bu 
a
d
am
a deyir: 
-
Q
ar
d
aş bu keçini sa
t
ı
r
s
anmı
? 
- Satıram. 
-
Ne
ç
a
y
a 
ve
r
i
rs
a
n
? 
- Yayda lopuğa, qışda topuğa. 
- Y axşı, razıyıq, ya y
d
a 
galib 
lopuğu
n
u 
alarsan, qışda da topuğunu. 
Kişi 
keçini kosalara 
verib 
gedir.  Kosalardan biri deyir: 
-
Keçi 
manimdi. 
242 

O  biri  d
e
y
i
r
: 
- Yox, manimdi. 
B
u
n
l
a
rı
n d
a
v
a
s
ı 
dü
ş
ü
r
, 
bir-birinin qarnına ağacia  h
u
d
a
rn
ağa 
b
a
ş
l
a
yır­
lar.  Hansı kosanın qamına 
a
�
ac dayirsa, 
o yere 
yıxılıb 
y
e
na 
ay
a
ğa 
q
a
l
xı
r
. 
B
a
ş
l
a
r
ı ç
a
rp
ı
ş
m
a
ğ
a 
q
a
n
ş
a
nd
a 
k
e
çi q
a
ç
ı
r
. 
K
o
s
a
l
a
r 
b
i
r
d
an b
a
xı
b 
keç
ini gör­
mürlar. Ondan-bundan 
keçini 
soruşurlar, 
gö
r
düm deyan 
olmur.  Yere otu­
ruh 
agız-gözlarini 
gül
ma
l
i  ş
a
k
l
a 
salı 
b 
ağ
l
a
y
ır
l
ar  (oyu
n 
burada  gülüşme 
içinda sona ç
a
t
ır)
. 
Xanbazama 
(Naxçıvan  variantı) 
Yeddilavin 
günü  sübh tezdan 
h
a
mı böyük 
b
i
r 
m
e
y
d
ana 
yı
ğı
ş
ı
r
. 
Ş
a
n
l
ik 
b
aş
l
a
n