Azbrbaycan şifahi xalq bdbbiyyati

a
ba
q 
çarxları  hara  gedersa,  dal 
çarxları da ora 
gedar. 
Qa
y
ış 
na 
bilir 
öküz ne 
çakir? !  
· 
D
e
y
i
nnan 
bildiyini  eyler, 
çaq"çaq baş ağr
ı
dar
. 
Dayirmanda d
oğu
l
a
n 
siçan 
g
ö
y 
gurultusundan qorxmaz. 
Yahar 
a
ta yük olmaz. 
Saxla gönü, 
g
ala
r 
günü! 
225 

226 
Oduna 
gerlenin baltası 
iti 
olar. 
Örkan 
na 
qadar 
uzun 
olsa, yena da 
doğanaqdan 
keçocak. 
Örkan 
üsta dan 
sarmak 
olmaz. 
Eşşaya 
gücü 
çatmır, 
palanı döyür. 
Şarti 
şumda kas, xırmanda 
yabalaşmayasan! 
Xarc - qazanc 
Qazanc 
q
u
d
uru
b 
mayanı 
yedi. 
İlxıçının 
qazancı 
havayı 
at 
mi
n
m
a
k olar. 
Alan 
alıb varlanıb,  sa
ta
n 
satıh 
a
l
d
a
n
ı
b
! 
Almadığın 
heyvanın 
noxtasından yapışma. 
Cavahir b
a
z
a
nn
d
a 
muncuq 
s
a
t
ı
l
m
az
. 
Abbasını 
bayanmayan 
b
e
ş 
şahı 
çıxardar. 
Ptılluya 
"hali " 
deyarlar, 
pulsuza 
"dali". 
Kasıb pul tapdı, qoymağa 
yer 
tapmadı. 
San 
saydığım 
say, 
gör 
falak 
na 
sayır. 
S
ay
a
n
ı
n 
quluyam, 
saymayanın 
a
ğa
s
ı! 
Bazar 
içinda 
i t  qulağı 
kasmazlar. 
Örtülü hazar, 
dostluğu pozar. 
Öküzü 
olana 
borc  gön 
verarlar. 
amanata 
xayanat olmaz. 
Malın mal 
olunca 
b
a
za
r
ı
n hazar olsun. 
Müfta sirka baldan 
şirindir. 
Nağd
ı 
qoyub, nisyanin dalınca 
düşme! 
Şar 
demasan, xeyir galmaz. 
V 
arlı 
-
yoxsul 
V 
arını 
veren 
utanmaz. 
Dövlat 
başa 
baladır. 
Dövlatda dava, övladda nava. 
Kasıb 
ölanda molla xasta olar. 
Kasıbın toyunda geca qısa olar. 
Abdaldan paş
a 
olmaz, 
taxtadan maşa. 
San 
ağa, 
man 
ağa, 
inaklari 
kim 
sağa? ! 
Bay dcdiyin 
nadir, 
b
a
y
a
nm
a
d
i
y
in nadir? ! 
Bay  ila  bostan ekanin tağı  çiyninda 
biter. 
Bayin ali 
c
i
b
i
nda
n 
çıxınca, k
a
s
ı
bı
n 
canı 
çıxar. 
Boşdan 
bir çıxar, 
barkdan 
iki ! 

Maqam - dövran 
Har aşığın bir d
öv
ra
n
ı 
var. 
V
a
x
t
ı  i
t
irs
a
n 
ha
d
ar
, 
görarsan 
böyük  zarar. 
Vaxtsız bantayan xoruzun 
b
aş
ı
n
ı 
kasarlar. 
Vaxtsız qonaq kisasindan 
yeyar. 
Bir 
gül ila bahar ol
m
a
z
. 
Yaxşı il baharından balli olar. 
Yaz var, qış var, na talasik 
iş 
var! 
Yaz dumanı bar 
ga
t
i
ra
r
, 
qış dumanı qar. 
Y azda 
çalan q
ı
ş
da o
ynar
. 
Ölma eşşayim, 
yaz 
galar, 
yonca 
bitar. 
Y ayda işla, qışda 
d
işla
. 
Qışın qarı, yayın barı. 
Geca qara, cüma qara.  . 
Axşamın xeyr
in
d
a
n gündüzün  şari yaxşıdır. 
H
a
r 
g
ec
a
nin 
bir gündüzü var. 
Gündüz çıraq yandıran axşam qaranlıqda qalar. 
Yel aparan yelinki, yerda qalan manimki. 
Yel  asanda yellanir, yol  göranda yollanır. 
Yel ila galan sel ila 
g
e
da
r
. 
Yela  tüpüran 
üzüna 
tüpürar. 
Y
a
ğı
ş
dan çıxdıq, yağınura düşdük. 
Yağmadı yağış, 
bitmadi  qamış !  
Gee  eylar, 
güc 
eylar. 
Gee  galdi,  tez öyrandi. 
Kainat 
Dünya 
g
ö
r
-
g
ö
tü
r 
dünyasıdır. 
Dünya 
m
al
ı  d
ünya
d
a 
qalacaq. 
Y cr qulaqlı olar. 
Yer yiyasiz  qalanda,  donuz 
tapaya 
çıxar. 
� 
Yersiz  galdi,  yerli 
qaç! 
Ah 
yerda  qalmaz ! 
Suyun  lal 
axanı, 
adamın  yera  baxanı. 
Çağırılan ye ra ar 
elama-,  çağrılmayan  yeri  dar 
el 
ama ! 
Göyda 
toy 
v
a
r 
desalar,  arvadlar 
n
a
r'
d
i
van 
axtarar. 
Göya dirak 
yaramaz,  daniza  qapaq! 
Su 
axdığı  yerdan  bir da a
x
a
r
. 
Su 
bir yerda  qalanda 
iylanar. 
Su  yaranıb  axmağa,  göz  yaranıb baxmağa ! 
Su 
garak 
quyunun 
dibindan 
çıxsın, 
quyuya 
su 
tökmakla 
sulu 
olmaz. 
227 

228 
Suda b
o
ğul
an 
saman çöpünden yapışar. 
Keçel  suya 
g
etm
a
z
. 
Çay  yanında 
quyu 
qazımazlar! 
Quyuya tüpürma, 
vaxt olar 
suyunu 
içmali 
ol
ar
s
a
n
. 
Arxa 
su gelona q
a
d
a
r 
qurbağanın cam 
çıxar. 
Dağ dağa 
qovuşmaz, insan insana qovuşar. 
Qaya dağa 
arxalanar. 
it 
qaya kölgasinda yatar, 
deyar: 
-
Öz 
kö
l
g
a
mdir
. 
Deniz tufansız 
o
l
ma
z
. 
Gün giren eva hakim 
girmez! 
Meşa 
çaqqalsız 
olmaz! 
Meşeda 
ağ
ac
ın 
düzünü s
eç
e
r
l
er
. 
Torpaq 
d
eye
r
: 
Öldür 
m
a
n
i
, 
dirildim sani. 
Madan 
-
hasilat 
Qızıl 
açar 
demir 
q
apıl
a
r
ı 
açar. 
Daş düşdüyü 
yerde qalar. 
Y etane yetir, 
yetmeyana daş at
ı
r. 
Gazan ayağa daş d
a
ya
r
. 
Ç
irk
a
ba d
a
ş  atma, 
üs
t
ü
n
e 
sıçrayar. 
Demir 
damiri  keser. 
Damiri  döyan 
da
m
i
r
ç
i 
olar. 
Demiri isti-isti döyerlar. 
Demiri 
küreden 
demir 
çıxardar. 
Zer 
qadrini 
zerger biler. 
Mis 
ya 
sındı, 
ya cingildedi! 
Bitkilar 
Ağac bar 
veranda 
ba
ş
ını 
aşağı 
diker. 
Ağac dibindan su 
içer. 
Ağac ay
i
ld
i 
- sındı, 
igid 
a
y
i
ld
i - öldü. 
Ağacı q
u
r
d  içindan 
yeyer. 
Balta 
ağac kasma
z
d
i
, 
sapı 
ağac 
olmasaydı! 
Bar veren 
ağacı 
kasmazler. 
Yıxılan 
ağaca 
balta 
ç
a
l
a
n  ç
o
x 
o
l
ar
. 
Bağ 
b
ağ
b
an
sız 
olmaz, dave sarbansız! 
Bağa ba
ğ 
deınayibler, 
bax deyiblar. 
Bağ salan 
barın yeyar. 
Bağa 
bax 
üzüm 
olsun, 
yemeya 
üzün 
o
l
s
un
. 
Bağa baxarsan  bağ  olar, baxmazsan dağ olar. 

Bağçı 
b
ağ
ı ila, 
q
arpı
z tağı  ila ! 
Gül qö
n
ç
a
d
a q
a
lma
z, 
söz 
q
alb
d
a
! 
Gül tikansız olmaz. 
Gülün 
q
e
dr
i
n
i 
bülbül 
bilar. 
Meyvasiz ağaca daş atmazlar. 
Quşdan qorxan darı akmaz! 
Ot kökü 
ü
s
ta 
biter. 
Heyvanlar 
At almamış noxta davası edir. 
At var - ot 
y
oxd
ur
, ot 
var -
at y
o
x
d
u
r
! 
At minanindir, qılınc 
bağlayanıni 
At minicisine göre kişnar. 
Atlı  ile 
p
i
ya
d
a
n
ın 
y
ol
da
ş
lığı tutmaz. 
Özge 
atma m
i
n
an tez düşer. 
Eşşaya min, a
ta 
çatınca. 
Eşşak 
anqırar tayını tapar. 
Eşşak eşşaya 
uzun
qulaq dedi. 
Eşşak na bilir zafaran nedir. 
Eşşak olasan, çulun maxmar? ! 
Eşşaya 
qızıl noxta 
t
ax
s
an yena adı 
eşşekdir! 
Qoduq 
anasından qabaq gedar. 
Qoduq 
böyüyar eşşak ol
ar. 
Du
a 
ox
um
aq
l
a 
d
o
nuz 
d
an
dan 
ç
ıxm
a
z. 
it araba kölgasinde 
yatar, 
ela bilar öz kölgesidir. 
i
t 
qorxduğu 
yere hürar. 
it qu
d
ur
a
nd
a yiyasini qapar. 
it 
da getdi, ip 
da getdi ! 
Tazıya 
tut deyir,  dovşana qaç! 
Piş
i
k olmayanda siçanlar ova 
çıxar. 
Sürü a
xsa
q
sı
z 
o
lm
az
. 
Sürüdan 
aynlan 
qoyunu qurd yeyar. 
Qoç döyüşüna qoç dözar. 
Qoç  igiddan qoç törar. 
Qoç olmamış buynuz çıxardır. 
Dava 
qulağından asılmaz. 
Dava na  qadar arıq olsa,  darisi bir eşşaya  yükdür. 
Davad
an 
böyük fil var. 
Davanin  qanadı 
olsa, 
uçmamış dam 
qa
lm
a
z
. 
Davaçi  ila dost olanın, darvazası g
e
n garak! 
Ayı 
me
ş
a
d
a
n 
k:üsüb, maşanin xabari yox. 
Aslan 
qocalanda başına çaqqallar yığılar. 
229 

2 3 0  
Qurd adını dayişar, xasiyyatini dayişmaz. 
Sürüya qurd galonda, köpayi yuxu 
tutar. 
· 
Qurddan qorx.an qoyun saxlamaz. 
Çaqqal var ki, baş kasar, qurdun adı badnamdır. 
Tülkü tülkülüyünü sübut 
e
din
c
a
, 
darisi boğazından çıxar. 
M
e
şa çaqqalsız olmaz. 
Quşlar 
Yernamisan qaz etini, na bilirsan lazzatini? ! 
Ördakdan qaz y
e
r
işi taleb etamak olmaz ! 
Toyuq  bir su içar, bir yuxarı baxar! 
Xoruz hanlamasa sa har aç ılmaz? ! 
Xoruzun altında yumurta axtarır! 
Xoruzun vazifasi banlamaqdır. 
Cücani payızda say
ar
lar! 
Quş  qanadı  ila, adam  adı  ila ! 
Quş qanadından kiraya istamaz! 
Alıcı quş dimdiyindan bilinar. 
Qarib quşun yuvası olmaz. 
Bayquş xarabalıq sevar. 
Can verirsan boz sarçaya ver, qaranquş galdi-gedardi ! 
Qarğadan  gözal  quş istadilar, balasını gösterdi. 
Qırqovul başını soxar kola, deyar heç kas mani görmadi. 
· 
Tovuz quşunu tüküne göra kasarlar. 

ôkanda yox, biçanda  yox,  yeyanda ortaq qardaş 
Tamaşada 
iki 
qardaş, bir 
mülkadar 
va 
iki 
öküz 
iştirak 
edir. Sazandalar 
k
öm
a
kç
i 
rollardadır. 
I 
Tamaşaya 
başlamazdan  evvel 
meclisi 
idare 
etmek 
üçün 
bir  nefer bay 
(toybaşı) 
seçilir. 
Bay 
maclisda asayiş 
yaradır 
va 
özü
n
e bir neça k
ö
m
a
kç
i 
götürür. 
Kömakçilar 
beyin  emri 
ila 
böyük  bir  meydança 
düzeldirler. 
Meydançaya 
bir 
xış 
qoyurl
a
r
. 
Bazarnakde 
xüsusi 
maharati 
olan 
adam 
iki 
nafari 
g
e
yi
nd
irir,  üzlarina 
un 
sürtür 
va 
qarınlarının 
üstün
d
e
n
, 
paltarlan­
nın 
altından bir 
qalın y
a
s
tıq 
qoyub üstdan örkan 
ila 
bağlayır. Onların pal­
tarlarından nal, ç
ömç
a, 
qaşıq 
va 
s. asır, baş
l
a
r
ın
a 
isa b
a
l
q
a
b
aq
, 
yaxud ke­
ç
a
d
a
n 
tilcilmiş 
papaq qoyurlar. 
A
da
m
l
a
r
ı 
ele 
geyindirirlar 
ki, 
b
axa
n 
kas 
istar-istamaz 
gülmaya başlayır. Bundan alava, 
b
aşqa 
iki 
nafari 
elo geyin­
dirirlar ki, 
öküza oxşayır. Pa
l
ta
r
da
n 
va ağacdan 
öküz müqavvası düz
a
l
di
b 
ortada 
s
a
x
la
y
ır
la
r
. 
Camaat 
carga  ila 
oturuh  a
r
am
s
ı
z 
gözlayir. 
Birdan 
kosa kimi g
e
y
i
n
d
i
­
rilmiş 
iki  nafar 
iki 
öküzla  galib 
m
e
y
d
ançay
a 
çıxır.  Bunlardan 
biri 
bark­
d
a
n 
qışqırır: 
-
Ay 
yer yiyasi, 
ay yer yi
ya
s
i
! 
Bir 
nefer mülkadar 
pa
l
tar
ı  g
e
y
m
i
ş 
qarnıyoğun,  y
e
k
ab
ı
ğ
lı  adam çıxıb 
deyir: 
- 8da, 
pezi 
oğlu, 
p
e
z
i
, 
yavaş qışqırsana! 
K
o
s
a
la
r 
m
ü
lka
d
a
r
ı 
gö
r
en  kimi  özlerini  komik  vaziyyatda 
düzalderek 
k
ü
r
e
kl
a
rin
i 
ona ç
e
v
iri
b 
a
s
g
a
r
i 
tozim edirlar.  Sonra kosalar mülkadara 
sarı 
çevrilib 
dey
ir
l
a
r
: 
-
B
a
ş
q
a 
pa
d
ş
a
hı
n ö
l
k
as
ind
a
n 
d
i
d
argi
n 
d
ü
şü
b 
bura  galmişik.  Xali 
q
a
l
an 
to
rpa
ql
a
r
da
n 
ver, 
haqqı ila 
okak. 
Kosalar 
ikisi 
da 
d
a
n
ı
ş
ı
r.  B
ö
yü
k kosanın acığı 
tutur, 
kiçiyin 
ağzına 
bir 
sillo vurub 
d
e
y
ir: 
- Ağsaqqal 
olan  yerde 
q
a
r
a  saqqal 
danışmaz. 
Metlabin  qısası,  bize 
haqqı-bohrosi i
l
a  bu 
xali  qalan 
ye
r
d
a
n 
ver, 
kasıblıq elayak. 
Mülkadar 
öskürüb 
bığlarını 
eşir, sonra onlara 
deyir: 
- Tafriqa 
o
l
d
u
ğu
n
uz 
üçün 
yazığım 
gelir, 
bu 
yerdan 
size  verorom. 
Ancaq garak 
m
a
hsulu
n 
har 
çuvalından 
bir çanağı 
sizin, 
qalanı 
monim. 
23 1 

- Ay  ağa,  insafın olsun, mürvatin olsun, barı  üçda birini bize ver. 
- Manim yerimin 
q
i
y
m
at
i eladir. İcaraya 
götürmürsünüz, 
tez 
buradan 
akilin, -
d
e
y
a 
m
ül
kad
ar k
o
s
al
an 
i
t
a
la
y
ib uzaqlaşmaq istay
i
r
. 
- Ay  ağa,  bir  dayan, 
altıaylıq  olma ! 
Mümkündürsa, 
çuvala 
iki 
çanaq 
ver. 
- Ele söhbat yoxdu. Tez buradan akilin 
. . .  
- Yaxşı razıyıq, onda bir 
cüt 
öküz, bir 
cüt 
da val ver. 
- Yox, size bir arvad da v
e
r
a
r
a
m
. 
Bir z
a
y 
da 
venniram, 
kefinizdi 
qa-
lm, 
k
e
fi
n
izdi gedin. 
- Y 
axşı 
razıyıq, ancaq bir şartnan 
ki, 
taxılın 
d
öyillmasi senin hesabına 
olsun. 
Mülkadar özündan 
çıxıb 
onlan italayir: 
- Y 
ox,  yox,  olmaz, 
man  ancaq büğdanın  rlurusundan  götüracayom. 
Deyasan 
al
verimiz 
baş tu
tm
ayac
aq
. 
Yaxşısı budur akilib gcdasiniz. 
- Ay canım 
qoy 
sözümüzü qurtaraq. Yaxşı, san deyan 
olsun. 
Mülkadar meydançarlan bir qadar yer ayırıb onlara verir va 
özü 
çıxıb 
gedir. Kosalar yeri akınaya hazırlaşırlar. Böyük kosa de
y
ir
: 
- Qardaş, san hodaq ol,  öküzleri sür, man 
m
aj
q
al o
l
u
m. 
Xırda qardaş öküzlarİn yanına gelir, elini qoynuna qoyub kanarda 
du­
rur
. 
Böyük qardaş deyir: 
- Qardaş, niye cehizi 
b
itm
emi
ş  qız 
kimi kanarda 
d
ay
anm
ı
s
an? 
Körpü­
da 
karvanını kasmayiblar ki, elini qoynuna qoymusan. San ökü
z
l
e
ri qoş, 
man cütü hazırlayım. 
Xırda qardaş qaş-qabağını töküb ağlamsına-ağlamsına 
cavab verir: 
-
Başım ağnyır, azarlamışam. 
Böyük qardaş öküzleri qoşur, ham majı tutur, 
h
a
m 
da öküzleri 
sürür. 
Xırda 
q
ardaş da yere uzanıb, üstüne 
bir cındır 
çapıt çakarak 
yatır. 
Böyük 
qardaş yeri akib öküzleri  açır, tez 
qardaşının 
yanına yüyürüb 
d
e
y
ir
: 
- Y 
azıq qardaşım sahardan azarlayı 
b, 
hala yaxşı olmayıb. 
elini 
qardaşmın alnına qoyur,  sonra 
yere 
oturur, 
bir das
m
al 
arasından 
çörak 
çıxardır, 
q
a
b
a
ğına 
qoyur. 
B ir 
tika 
ağzına almamış x
ı
r
d
a 
q
ar
d
aş ye­
rinden sıçrayıb elini çöraya atır va yemaya başlayır. 
- Qardaş, man yaxşı oldum, -
d
e
y
ir
. 
Böyük  qardaş 
bir 
tika  almamış  xırda  qardaş  çörayin  hamısını  yeyib 
qurtanr. 
- Qardaş,  san lap yemek azariısı imişsan ki? Vay dada vay, mani da 
az qala yemişdin. 
Birinci 
hisse bununla bi
t
i
r
. 
II 
Harnin 
yerin 
üzerine göy  ot töküb 
çarn
an
l
i
k va xasillik kimi düzaldir­
lar.  Qardaşlar allarinda bel ge
lirl
e
r. Onlann yerişi
, 
harakatleri va 
geyim­
lari 
adamları 
güldürür.  Ça
n
q
la
r
ı
n
ı 
çıxardıb bellarina sancırlar, sonra qıç­
larını çırmalayırlar. 
Böyük 
qardaş deyir: 
232 

- Qardaş, o 
tarafı  san  suvar,  bu tarafı da man suvarım. 
Böyük 
qardaş başım aşağı s
a
l
ı
b 
z
�
m
i
n
i 
s
uv
arm
aqd
a 
olur. Xırda qardaş 
b
ö
yü
k ·qardaşa diqqatlo baxır va harkdan qışqırır: 
· 
- Vay  deda 
v
ay
, 
bel 
ayağıını kasdi, - deye  elini  gözünün üstüne qo­
yub 
yalandan ağlayır. 
Böyük 
qardaş 
b
e
l
i 
yera 
atı b onun yanına yüyürür 
va 
cındırdan-zaddan 
ç
ı
x
ar
ı
b 
ayağını sarıyır.  Xırda qardaş hardanbir ayağını 
ç
aki
b qışqırır: 
' 
- Ay, ayağım  ağrıyır, 
t
a
rp
e
tme ! 
Böyük 
q
ar
da
ş da üfüra-üfüre onun ayağını sarıyır. Sonra 
çox çatinlikla 
qardaşını dalına alıb, zamiden kanara çıxarır, yere uzadıb üstüne bir cm­
dır örtür. 
Böyük 
qardaş takca zamini suvanr. işini qurtarandan sonra qardaşının 
yanına 
g
e
li
r
, 
ona bir az y
em
e
k 
verir va 
dalına alıb apanr. 
· m  
D
ü
z
a 
kül
a
şd
a
n
, 
çö
pd
a
n sancırlar, y
e
t
i
ş
m
i
ş 
z
ami
y
e 
oxşadırlar. Q
ar
da
ş
­
lar 
döşlarina önlük,  a
ll
a
ti
n
a 
alcak, b
arma
qlarına barmaqlıq taxaraq oraq 
götürüb gelirler.  Böyük 
qardaş 
z
a
m
in
i 
b
içm
a
y
a b
aş
l
ay
ı
r 
va xırda 
qardaşı 
mecbur  edir 
k
i
, 
o 
da 
biçsin. 
X
ı
r
d
a qardaş yalandan bir 
neça  alearn biçi
r
. 
Sonra birden: 
- Vay dada vay, sancılanmışam! - d
e
y
a 
qarnını 
qucaqlayıb 
y
er
e yıxıhr 
va 
al
l
a
r
i
n
i 
gözüne 
qoyub hönkürtü ila ağlayır. 
Böyük 
qardaş 
belini yuxarı 
qaldınb d
e
y
ir
: 
- Cahannama  sancılan,  gora  sancılan,  senin 
kimi  qardaşın  ölmesi 
qalmasından yaxşıdır. 
Böyük 
qardaş acıqla onun yanına 
g
a
l
i
b 
bir 
neça t
a
p
ik 
da 
vurur, 
sonra 
qayıdıb 
özü 
takbaşına 
biçmeyinde  davam 
edir. 
Böyük 
qardaş 
biça-biça 
bi
r neça bayatı 
oxuyur: 
B
iç
i
n
çi 
bafa bağlar, 
Biç
idi
ke
s 
bafa bağlar. 
B
öyü
k qardaş 
i
şini qurtarıb 
g
etm
ak 
istayir. 
Lakin 
ü
ra
y
i 
yanıb 
geri 
qa­
yıdır. Bunu 
kiçik 
qardaş 
görür va harkdan 
i
n
i
i
d
ama
y
a