Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

11.6. Hesab əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi 
 
HMQ kodların adi ikilik cəmləmə və çıxma əməliyyatlarını yerinə yetirə 
bilir. Lakin əmrlər sistemi və MP-də hasil edilən bir sıra əlamətlər operandların 
müxtəlif təsvirindən istifadə etməklə müxtəlif hesab əməliyyatlarını yerinə 
yetirmək mümkün olur.
Mürəkkəb hesab əməliyyatları üçün baza əməliyyatı iki yaddaş yuvasının 
məzmunlarının (məsələn, alfa və beta) ikilik cəmlənməsindən və ya 
çıxılmasından və nəticəni üçüncü yuvaya (qamma) yazılmasından ibarət olur: 
Akkumulyatoru yükləməli alfa 
Cəmləməli beta 
Yadda saxlamalı qamma 
və ya
Akkumulyatoru yükləməli alfa 
Çıxmalı beta 
Yadda saxlamalı qamma 
İ 
İkilik-onluq sistemində verilmiş ədədləri cəmləmək üçün ancaq bir əlavə 
«Onluq korreksiya» əmri tələb olunur: 
Akkumulyatoru yükləməli alfa 
Cəmləməli beta 
Onluq korreksiya 

---

216
Yadda saxlamalı qamma. 
Şəkil. 11.10. Zaman intervalının 2 sayğacda yerinə yetrilməsi alqoritmi 
Çıxma əməliyyatını yerinə yetirmək üçün belə korreksiya əmri olmur. 
Odur ki, ikilik-onluq sistemində verilmiş ədədlərin çıxılması azalanla çıxılanın 
əlavə onluq kodunun cəmlənməsi kimi yerinə yetirilir: 
X – Y = X + (10
k
-Y) - 10
k
, 
Burada (10
k
-Y) – Y ədədinin əlavə onluq kodudur; k – onluq ədədləri 
təsvir etmək üçün ayrılan dərəcələrin sayıdır. 
K-dərəcəli onluq kodun ən böyük qiyməti (10
k
- 1) olduğundan 10
k
ədədi 
böyük dərəcədən köçürmə vahidinə uyğun gəlir. X+(10
k
-Y) cəmindən 10
k

---

217
ədədinin çıxılması köçürmə triggerinin vahid qiymətini nəzərə almamaqla (rədd 
etməklə) həyata keçirilə bilər. 
Nümunə: 79 – 32 = 79 + (10
2
- 32) – 10
2
= 79 + 68 – 100 =47. 
MP-də (147 - 100) çıxması bilavasitə yerinə yetirilmir, çünki 147 ədədi 
(sayı) verilənlərin 2-dərəcəli təsviri zamanı 47 ədədi və nəzərə alınmayan C=1 
əlaməti ilə (köçürmə) ifadə olunur. 
İkilik-onluq kodların çıxılmasının ikinci xüsusiyyəti (10
k
-Y) əlavə 
kodunun formalaşdırılması üsulundadır. Bu kod iki mərhələdə formalaşdırılır: Y 
ədədinin (10
k
- 1) sabitindən çıxılması və nəticəyə vahidin əlavə edilməsi:
10
k
– Y = (10
k
- 1) – Y + 1. 
Əlavə kodun bu ardıcıllıqla alınması onunlə izah olununr ki, (10
k 
- 1) fərqi 
k-dərəcəli onluq kodla təsvir oluna bilən maksimum ədəddir. MP-də vahidin 
əlavə edilməsi, adətən, C əlamətini əvvəlcədən 1 vəziyyətinə gətirməklə və 
bundan sonra X + [(10
k
- 1) - Y] cəmlənməsi üçün “Köçürməni nəzərə almaqla 
cəmləmə” əmrindən istifadə etməklə həyata keçirilir. 
MP-də 2-dərəcəli onluq ədədləri çıxmaq üçün alqoritmin blok sxemi şəkil 
11.11-də göstərilmişdir. 1, 2, 3 blokları çıxanın əlavə kodunu, 4 bloku isə 
azalanın və çıxanın əlavə kodunun cəmini formalaşdırır. Nəticəni yaddaşa (5-ci 
blok) yazdıqda 2-dərəcəli nəticənin, C əlaməti nəzərə alınmadan, yazılması 
həyata keçirilir. 
Çıxma əvəzinə cəmləmə əməliyyatından istifadə edilməsi cəmin nəticəsini 
“Onluq korreksiya” əmrinin köməyi ilə korreksiya etməyə imkan verir. 
Ədədlərin, şəkil 3.7-də verilən alqoritmə uyğun çıxılması proqramı
aşağıdakı kimi yazıla bilər: 
Bilavasitə yükləməli Alfa, 99 ; Akkumulyatora 99 sabitini yükləmək: 
A:=99, 
Çıxmaq Beta ; Ünvanı BETA olan yuvanın məzmunu
99-dan çıxılır , 
Nəticə akkumulyatorda yerləşdirilir: 
A: = 99 – Beta. 
Köçürmə triggerini çevirmək ; C: = 1 
Köçürməni nəzərə almaqla Alfanı 
cəmləməli ; A: = A + Alfa +1. 
Onluq korreksiya 
Yadda saxlamalı Qamma

---

218
Şəkil 11.11. Ədədlərin çıxılması alqoritminin blok sxemi