AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

qeyri-

neft  sektoruna  maraq  azalır.  Dövlət bu prosesi də 

t

ənzimləməlidir. Əks-təqdirdə  balans pozular və  gələcəkdə 

bu proses ağır nəticələrə aparıb çıxara bilər. Bunu gələcək 

n

əsillər hiss edəcəkdir. O zaman isə çox gec olacaq və təəs-

süf hissi il

ə qarşılamalı olacaqlar. 

Lakin el

ə ölkələr də var ki, neft gəlirlərindən səmərəli is-

tifad

ə etməklə dünya neft ölkələrinə nümunə ola bilərlər. Belə 

ölk

ələrdən biri ön cərgədə olan Norveçdir. Norveçin neftdən əl-

d

ə etdiyi gəlir tədqiqat apardığımız dövrdə 150 milyard dollar 

ol

muşdur. Bu da ÜDM-in 77 faizini təşkil edirdi. Burada söh-

b

ət yüksək gəlir əldə edilməsindən deyil, həmin vəsaitin əhali-

nin sosial-iqtisadi istiqam

ətinə yönəldilməsi səviyyəsindən ge-

dir. Buna gör

ə də heç də təsadüfi deyildir ki, BMT-nin İnkişaf 

                                                                                                        

Qeyd: H

ər il aparılan tədqiqatlarda bu ardıcıllıq dəyişilir. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

348 

Proqramının məruzəsində göstərilib ki, Norveç artıq neçə illər-

dir ki, yaşayış üçün ən sərfəli ölkələrin siyahısında birinci yeri 

tutur. Norveç indi d

ə dünyanın ən varlı dövlətlərindən biridir

1

.  

Beyn

əlxalq statistikaya görə Norveç dünyada adambaşına 

düşən səhiyyə xərclərinə görə birinci yerdədir. Hər bir Norveç 

v

ətəndaşı  il ərzində  dövlət  hesabına 3  min  dollarlıq tibbi  yar-

dımdan istifadə edir. Ölkədə dövlət vətəndaşların sosial dayağı-

dır və ona görə də 1,5 milyon nəfər Norveç vətəndaşı dövlətin 

so

sial yardımları hesabına yaşayır. İki milyon Norveç vətəndaşı 

bird

əfəlik sosial müavinətlə təmin edilir. Norveç Pensiya Fon-

duna da malikdir. Pensiya Fondunun aktivl

əri 300 milyard 

dolları ötüb keçmişdir. Buna baxmayaraq ölkədə avtomobil və 

d

əmir  yollarının  inkişafı  aparıcı  ölkələrdən geridə  qalır.  Nə 

üçün? Ona gör

ə ki, dövlət gəlirlərinin xərclənməsinə ehtiyatla 

ya

naşır. İqtisadi dillə desək, israfçılığın nəticələri bəzən gözlə-

nil

ən xeyirdən çox olur. Sakit Sabançı demiş, iqtisadiyyat azğın 

ata b

ənzər, üzərində durmaq hünər istər. Burada Vilyam Şeks-

pirin sözl

əri də yada düşür, qənaət edən insan zəngindir. Bü-

tün bunları dövlət haqqında da demək olar. 

Müqayis

ə üçün qeyd edək ki, BMT-nin İnkişaf Proqram-

ına daxil olan 117 dövlətin adının yer aldığı siyahıda ilk yerləri 

ardıcıl olaraq İslandiya, Avstraliya, İrlandiya, İsveçrə, Kanada, 

Yaponiya v

ə ABŞ tutur. Siyahının sonunda isə Nigeriyadır. 

Müsb

ət nümunələr  sırasında  Küveyt,  Qətər,  BƏƏ,  Səu-

diyy

ə Ərəbistanı və digər ərəb ölkələri müasir inkişaf səviyyə-

sin

ə məhz neft gəlirləri hesabına nail olublar. Onlar da hərtərəf-

li deyil, lakin çoxc

əhətli iqtisadi yüksəliş əldə edə biliblər. 

Ərəb ölkələrində də neft fondları var və bundan əhalinin 

h

əyat səviyyəsinin yüksəldilməsində müxtəlif formalarda (müx-

t

əlif məqsədlər üçün) istifadə edilir. Nümunə üçün bir sıra ölkə-

l

ərin inkişafını təhlil edək. 

                                                 

1

 Bax: 

С.Гуриев, К.Сонин. Экономика «ресурсного проклятия». «Вопросы 

экономики». Журнал. 2008. № 4, с. 67. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

349 

S

əudiyyə  Ərəbistanı. Ölkənin  adı  Səudilər sülaləsinin 

adından  götürülmüşdür.  İdarəetmə  forması  –  mütləq monarxi-

ya

dır. Dövlət başçısı – kraldır. Ərazisi – 2150000km

2

-

dir. Əha-

lisi – 28 mln n

əfərdir (2011-ci ildə). 

-

 

T

əhsil və səhiyyə xidməti pulsuzdur. 

-

 

K

ənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq istəyənlərə böyük imti-

yazlar n

əzərdə tutulur. 

-

 

Sosial öd

əmələrə təxminən 30-35 milyard dollar pul xərc-

l

ənir. 

-

 

G

ənc və çoxuşaqlı ailələrə dövlətin xüsusi qayğısı var. 

-

 

Anadan olan uşağa görə 10 min dollar pul verilir. 

-

 

T

əhsilini yeni  bitirən hər  bir  şəxsə  özünə  iş  yeri  tapana 

q

ədər normal dolanmaq üçün 13 min dollar pul verilir. 

-

 

H

ər bir vətəndaşa 80 min dollar müavinət verilir və geri 

alınmır. 

Birl

əşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ). Dövlət quruluşu – mo-

narxiya üsul-idar

əsi ilə 7 subyektdən ibarət federasiyadır (əmirlik-

l

ərdir). Dövlət  başçısı  –  prezidentdir.  Ərazisi  –  83657 km

2

-dir. 

Əhalisi – 8,2 mln  nəfərdir (2010-cu ildə). 

-

 

Ölk

ədə hər 55 nəfərdən biri milyonçudur. 

-

 

T

əhsil və səhiyyə pulsuzdur. 

-

 

V

ətəndaşlar kommunal xərclərdən azaddır. 

-

 

H

ər bir vətəndaş dövlətin hesabına dünyanın istənilən uni-

versitetind

ə təhsil ala bilər. Təhsil aldığı ölkədə tibbi xidmətlərə 

gör

ə xərclər də BƏƏ büdcəsindən ödənilir. 

-

 

Bütün yeni evl

ənənlər dövlətdən 19 min dollar faizsiz kre-

dit alır. Lakin birinci uşaq  doğulan kimi kredit bağışlanır. Bun-

dan 

əlavə, hər qurulan ailənin hesabına dövlət 100 min dollar kö-

çürür. Bu ölk

ədə üçüncü uşağın doğulmasından sonra isə ailənin 

bütün kredit borcları bağışlanır. 

-

 

Nikaha daxil olanlara dövl

ət 80 min  dollara yaxın yardım 

edir. Bundan 

əlavə, BƏƏ-nin Nikah Fondu evlənənlərə (yerli və-

t

əndaşlara)  20  min  dollar  məbləğində  faizsiz kredit və  torpaq 

verir. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

350 

-

 

İşləmək istəyən hər bir vətəndaş yüksək əməkhaqqı ilə tə-

min olunur. Minimum 

əməkhaqqı 3000 dollardır. Sənayedə çalı-

şanların əməkhaqqı isə 8000 dollardan artıqdır.  

-

 

35  yaşına  qədər ailə  qurmayan  qadınlara  dövlət maliyyə 

c

əhətdən yardım etməyi özünə borc bilir. 

-

 

Boşanan və dul qadınlar da dövlətin xüsusi qayğısını üzə-

rind

ə hiss edir. 

-

 

Ölk

ə  varlanmağa başlayandan  hər bir adama “ayağa dur-

ma

sı” üçün 400 min dollar pul ayırmışdır. 

-

 

Polisd

ə və orduda xidmət edənlər bütövlükdə dövlətin he-

sabına yaşayır. 

-

 

Maddi v

əziyyət o qədər yüksəkdir ki, hətta bəzi ərəblər im-

tiyaz v

ə uşaq pulundan imtina edir. 

-

 

BƏƏ-də hər bir vətəndaş doğulduğu gündən ömrünün so-

nuna kimi dövl

ətin himayəsini hiss edir. 

Küveyt. 

Ərəbcədən el-kuveyt - “qala-şəhər” deməkdir. İda-

r

əetmə forması – konstitusiyalı monarxiyadır. Dövlət başçısı əmir-

dir. Ərazisi – 17819 km

2 

 -

dir. Əhalisi  - 2,8 mln  nəfərdir (2011-ci 

ild

ə). 

-

 

Ölk

ə öz vətəndaşına dünyada ən yüksək həyat səviyyəsi 

v

ə sosial təminat yaradıb. 

-

 

Küveytd

ə  2  min  şahzadə  yaşayır  və  büdcədən bunlar 

üçün külli miqdarda v

əsait  ayrılır.  Əhalidə  bu  narazılıq  doğur-

mur, çünki adi v

ətəndaşlara da büdcədən lazımi dərəcədə vəsait 

ay

rılır. 

-

 

T

əhsil pulsuzdur. Xaricdə  oxumaq istəyən vətəndaşın 

dövl

ət bütün xərclərini ödəyir. 

-

 

Tibb pulsuzdur. V

ətəndaşın xaricdə müalicəsi zəruridirsə, 

dövl

ət təmənnasız bunu da yerinə yetirir. 

-

 

Əhali elektrik enerjisi, su və telefon haqqından azaddır. 

-

 

Qiym

ətlər çox ucuzdur. 

-

 

H

ər bir vətəndaş bankdan ev tikmək, evlənmək və sosial 

t

ələbatlarını  ödəmək üçün faizsiz kredit götürə  bilər. Bankdan 

götürül

ən pul üçün heç bir zəmanət tələb olunmur. Məsələn, öl-

Pulun  

diktaturası 

 

 

351 

k

ədə hər bir vətəndaş ev tikmək üçün əvəzsiz olaraq 80 min dol-

lar faizsiz, uzun müdd

ətə isə 220 min dollar  pul götürə bilər. 

-

 

3500 dollardan aşağı əməkhaqqı yoxdur. Sənayedə çalı-

şanlar təxminən 9000 min dollar əməkhaqqı alır. 

-

 

Subay t

ələbələr 700, ailəlilər isə 1200 dollar təqaüd alır. 

-

 

Uşaq dünyaya gələn kimi onun adına bankda 3 min dollar 

m

əbləğdə hesab açılır. Əgər uşağın ailəsinin banka borcu varsa, 

onun böyük hiss

əsi bağışlanılır.   

-

 

Adambaşına  düşən avtomobillərin  sayına  görə  dünyada 

birincidir. 

-

 

H

ər bir ölkə vətəndaşına ən azı iki mühacir xidmət edir. 

Bun

ların əksəriyyəti fəhlə, sürücü, süpürgəçi, liftçi və s. işləyir. 

-

 

Küveyt 

əmiri Sabah - əl – Əhməd əl – Cabir əs – Sabah 

2011-ci ild

ə dövlət büdcəsindən 4 milyard ABŞ dollarının ölkə 

v

ətəndaşları  arasında  paylanması  haqqında  sərəncam  imzaladı. 

Bu ölk

ənin dövlət müstəqilliyinin 50 illik yubileyi, Küveytin 

İraq işğalından azad olmasının 20-ci və indiki əmirin hakimiyyə-

t

ə gəlməsinin 5-ci ildönümü ilə əlaqədar hədiyyə idi. Hər bir Kü-

veyt v

ətəndaşı bayram hədiyyəsi olaraq büdcədən 1000 Küveyt 

di

narı (3572 dollar) almışdır. Küveyt əmiri eyni zamanda 14 ay 

(fevral 2011-aprel 2012) 

ərzində ölkə vətəndaşlarına ərzaq mal-

la

rını pulsuz paylamış və pulsuz ərzaq mallarını almaq üçün və-

t

əndaşlara xüsusi kuponlar verilmişdir.  

Liviya. 

Liviya Ərəb Sosialist Xalq Cümhuriyyəti yerli tay-

falardan biri – 

livunun adından götürülüb. İdarəetmə forması – 

res

publikadır. Rəhbər orqan – inqilabi rəhbərlikdir. 

  Demokratik mübariz

əyə qədər: 

-

 

6,5  milyon 

əhalisi, dövlət büdcəsi 32 milyard dollar ol-

muşdur. 

-

 

H

əyat səviyyəsi yüksək olmuşdur. 

-

 

T

əhsil və səhiyyə pulsuz idi. Xarici ölkələrdə təhsil almaq 

ist

əyənlərin təhsil xərclərini dövlət ödəyirdi. 

-

 

Vergi yox idi. 

-

 

Əhali elektrik enerjisi və ev pulundan azad olmuşdur. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

352 

-

 

Aptekl

ərin əksəriyyətində dərmanlar pulsuz verilirdi. Dər-

man

ları saxtalaşdıranları isə ölüm hökmü gözləyirdi.  

-

 

1000 dollardan aşağı əməkhaqqı yox idi. Əməkhaqqından 

əlavə ərzaq xərclərini ödəmək üçün hər ailəyə 400 dollar pul ve-

rilirdi.  

-

 

H

ər ailənin bir aylıq ərzaq xərcləri 85 dollar idi.  

-

 

H

ər bir ailə ildə 1000 dollar əlavə pul alırdı. 

-

 

İşsizliyə görə müavinət 750 dollar idi. 

-

 

H

ər doğulan uşağa görə dövlət ailəyə 7000 dollar pul verir-

di. 

-

 

Evl

ənən cütlüklərə dövlət ev almaq üçün 64 min dollar hə-

diyy

ə edirdi. Bu pula isə 150 kvadratmetrlik bütün şəraiti olan ev 

almaq olardı. 

-

 

Şəxsi biznes açmaq istəyənlərə dövlət 20 min dollar maddi 

yar

dım edirdi. 

-

 

Çoxuşaqlı ailələr üçün simvolik qiymətlərlə ərzaq dükanla-

rı şəbəkəsi fəaliyyət göstərirdi. 

-

 

Avtomobil v

ə ev almaq istəyənlər məbləğin 50 faizini ödə-

yir. Dig

ər məbləği ödəməyi dövlət öz üzərinə götürürdü. 

-

 

Benzin sudan ucuz idi – 0,14 dollar. 

-

 

Çör

əyin bir kiloqramı isə cəmi 4 sentə satılırdı.  

Oman.  Oman  – 

şəhərin banisi Oman ben –  İbrahimin 

adından  götürülüb.  İdarəetmə  forması  –  mütləq  monarxiyadır. 

Dövl

ət  başçısı  –  Sultan, bütün qanunverici və  icra hakimiyyəti 

s

əlahiyyətləri  onundur.  Ərazisi  –  212460 km

2

  – 

dir.  Əhalisi  –  

2,8 mln  n

əfərdir (2011-ci ildə). 

-

 

Qiym

ətlər çox ucuzdur. 

-

 

Sosial göst

əricilərinə görə inkişaf etmiş ölkələrlə bir sırada 

da

yanır. 

-

 

Orta aylıq əməkhaqqı 6000 dollardır. 

Q

ətər. Qətər qədim Qadari kəndinin adındandır. İdarəetmə 

forması – mütləq monarxiyadır. Dövlət başçısı - əmirdir. Ərazisi 

– 11586 km

2

-

dir. Əhalisi – 1,7 mln nəfərdir (2010-cu ildə). 

-

 

T

əhsil və səhiyyə pulsuzdur. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

353 

-

 

Sosial sah

ədə: kommunal xidmətləri, təqaüd və müavinət-

l

ər, əhali üçün bir çox imtiyazlar mövcuddur. 

-

 

Orta aylıq əməkhaqqı yüksəkdir. Sənayedə çalışan fəhlələ-

rin 

əməkhaqqı 7500 dollar həcmindədir.  

B

əhreyn. Bəhreyn ərəbcə “bahari” sözündədir. – “dəniz” 

dem

əkdir.  İdarəetmə  forması  –  konstitusiyalı  monarxiyadır. 

Dövl

ət başçısı - əmirdir. Ərazisi – 750 km

2

 –

dir. Əhalisi – 1,2 mln 

n

əfərdir (2011-ci ildə).  

-

 

H

əyat səviyyəsinə və iqtisadi artıma görə varlı ərəb ölkələ-

ri ara

sında öndə gedənlərdəndir. 

-

 

T

əhsil və səhiyyə pulsuzdur. 

-

 

Əhalinin bir çox sahələrdə imtiyazları var. 

-

 

Xarici v

ətəndaşlar da əmlaka sahib ola bilərlər. Başqa ərəb 

ölk

ələrində isə qanun buna icazə vermir. 

Türkm

ənistan.  Türkmənlər xalq etnomindən  –  “Turk 

man

ənd” – türk sifət deməkdir. İdarəetmə forması – respublika-

dır.  Dövlət  başçısı  –  prezidentdir.  Ərazisi  –  488100 km

2

-dir. 

Əhalisi – 5,1 mln  nəfərdir (2011-ci ildə). 

-

 

İmtiyazlara görə dünyada ilk yerlərdən birini tutur. 

-

 

Əhali mənzil-kommunal təsərrüfatı  xidmətlərindən və  ev 

pu

lundan azaddır. Vətəndaşların mənzil-məişət şəraitinin yaxşı-

laşdırılması ilə əlaqədar 2008-ci il yanvarın 1-dən etibarən “Pre-

zi

dent bank” 30 yaşına qədər olan vətəndaşlarına ipoteka krediti-

nin verilm

əsinə başlamışdır və kredit 30 il müddətinə özü də 1 

faizl

ə verilir.  

-

 

Qaz, su v

ə duza görə pul ödənilmir. 

-

 

Elektrik enerjisin

ə limit var. Hər bir ölkə vətəndaşı ayda 35 

kvt enerjid

ən pulsuz istifadə  edir.  Bundan  artıq  işlədilən hər 

1000 kvt üçün 3,23 dollar öd

əməli olurlar. 

-

 

Avtomobil sahibl

əri ayda 120 litr pulsuz benzinlə, yaxud 

dizell

ə təmin edilir. Avtobus və yük maşını  sahibləri isə 200 litr 

pul

suz yanacaq alırlar. Bundan artıq istifadə edənlər A-95 benzi-

nin bir litrini c

əmi 16 sentə alırlar. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

354 

-

 

N

əqliyyatda gediş haqqı, o cümlədən daxili avtomobil, də-

miryolu v

ə aviaxətlərdə biletlərin qiyməti və çörək pullu simvo-

lik xarakter daşıyır.

1

 

Maraqlı  bir  faktı  da  göstərmək  lazımdır  ki,  müsəlman 

dövl

ətləri dünya karbohidrogen ehtiyatlarının 70%-nin sahibidir. 

Qeyd etdiyimiz ölk

ələri  çıxmaq  şərti ilə  digər müsəlman ölkə-

l

ərində  ehtiyatların  zənginliyinə  baxmayaraq  əhalinin 40%-dən 

çoxu yoxsulluq, s

əfalət içərisində yaşayırlar. Bunlar siyasətlərini 

v

ə  iqtisadiyyatlarını  qura  bilməyən ölkələrdir.  İqtisadiyyatlarını 

düzgün inkişaf etdirən neftlə zəngin ölkələr isə nəinki öz əhalisi-

ni, h

ətta kənardan gələnləri də təmin edə bilirlər. Buraya həm da-

imi iş yerləri ilə təmin olunanları, həm də müvəqqəti yaşayanları 

aid etm

ək olar. Mətbuatda maraqlı bir yazı dərc edilmişdir.  Bu 

yaz

ıda  göstərilir ki, Asiya ölkələrinin vətəndaşları  ərəb ölkələ-

rin

ə  3-4 günlük turist səfərinə  gəlirlər. Hörmətli qonaqlar kimi 

mehmanxanada m

əskən salırlar. Turist səfərinin müddəti qurta-

ran

dan sonra mehmanxanaları tərk edirlər. Onlar müvəqqəti ola-

raq qohumlarının və yaxud tanışlarının mənzilinə köçürlər. Cır-

cındır paltarlar geyərək, dilənmək üçün küçələrə çıxırlar. Turist 

s

əfərinin qiyməti 800-900 dollar həcmindədir. Viza isə  bir ay 

müdd

ətinə verilir. Deməli, hələ bunların vaxtına 26 gün qalıb. Bu 

müdd

ət ərzində hər gün dilənirlər və statistikaya görə bu müddət 

ərzində 3, 4, 5 min dollar qazanırlar. Putyovkanın qiymətini çıxan-

dan sonra 2,5 

– 3 min dollar qazanc 

əldə edirlər və dəbdəbəli li-

baslarını geyinərək vətənlərinə dönürlər. 

P

aradoksa baxın, neftlə zəngin müxtəlif ölkələr və fərqli 

istifad

ə metodları. 

Neftd

ən gələn gəlirlərdən istifadə  zamanı  bəzi ölkələrdə 

şəffaflıq  gözlənilir, digərlərində  isə  pulların  taleyi  məlum ol-

mur. M

əsələn, müəmmalıdır ki, dünyada ən çox neft çıxaran öl-

                                                 

1

  Bax: Dünya ölk

ələri . Bakı, 2008, s. 159, 161, 199, 203, 220, 226, 246, 

309; “Zerkalo” q

əzeti. 12 mart 2011-ci  il;  “Azadlıq”  qəzeti. 8 aprel          

2011-ci il. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

355 

k

ələrdən olan Səudiyyə Ərəbistanının külli miqdarda borcu var. 

Qeyd  etdiyimiz  kimi  burada  neft  sektorundan  başqa  digər sa-

h

ələr çox zəif inkişaf edib. Səudiyyə Ərəbistanı ilə müqayisədə 

qonşu  ərazidə  yerləşən cüzi təbii  ehtiyata  malik  olan  İsrailin 

dövl

ət büdcəsi  100  milyard  dolları  ötür.  İsrail  yarımsəhrada 

qeyri-adi k

ənd təsərrüfatı kompleksləri yaradıb. 

 

8.2.

 

Neft g

əlirlərindən səmərəli istifadə yolları 

 

Neftd

ən gələn gəlirlərin  qorunması  və  səmərəli istifadə 

olun

ması neft istehsal edən ölkələr üçün mühüm əhəmiyyət kəsb 

edir. 

B

əs neftdən gələn gəlirlər necə  idarə  olunmalıdır?  Bey-

n

əlxalq təcrübə necədir? Bu sahədə standart bir resept yoxdur: 

1.

Neft  pullarının    bir  hissəsinə  artıq  sınaqdan  çıxmış 

beyn

əlxalq  şirkətlərin səhmlərini almaq olar. Bu səhmlər 

vasit

əsilə həmin şirkətlərin idarə sistemində həm iştirak etmək, 

h

əm də  gəlirlərindən səhmin həcminə  uyğun  dividend  əldə 

etm

ək olar. 

10

 

ABŞ-ın  və  Avropa ölkələrinin  nüfuz  qazanmış  banklarına 

pul qoymaq olar v

ə əldə edilən faiz hesabına yeni infrastrukturlar 

yaratmaq olar. Bu zaman ölk

ə həm də kənardan gözlənilən təh-

lük

ədən  sığortalanmış  olur.  Səudiyyə  Ərəbistanı  ABŞ  hökumə-

tinin qiym

ətli kağızlarını almaq üçün neft dollarından istifadə edir. 

Bu qiym

ətli kağızlardan alınan faizlər Səudiyyə Ərəbistanını orta 

əsrlərdən  çıxmağa  və  müasir sənaye  dünyasına  daxil  olmağa 

köm

ək  etmişdir.  Eyni  zamanda  səudiyyəlilər tərəfindən neft 

dollarlarından  alınan  faizlər  Amerika  şirkətlərinin xərclərinin 

öd

ənilməsinə sərf olunacaqdır

1

.  

11

 

Nüfuzlu banklara qiym

ətli kağızlar qoymaq olar. 

                                                 

1

 

Bax: Перкинс Джон. Исповедь экономического убийцы. Предисловие 

и ред. Русского издания д.э.н., проф. Л.Л.Фитуни. М.: Pretext, 2005, c. 

132-133. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

356 

12

 

İnkişaf etmiş ölkələrin istehsal prosesinə, turizminə kapi-

tal qoyub, g

əlir əldə etmək olar. 

13

 

Qeyri-neft sektoruna kapital qoymaq olar. Bu ilk növb

ədə 

öz

əl biznes sektoru deməkdir. Özəl biznes sektorunun inkişafı 

t

əkcə iqtisadi amillərdən deyil, siyasi sistemdə aparılmalı olan 

islahatlardan da asılıdır. 

14

 

Geostrateji mövqeyinin imkan verdiyi v

ə  böyük tranzit 

ölk

əyə çevrilməsi mümkün olan bölgəyə kapital qoyulması va-

cibdir.