AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
- Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatının əsas hissəsini təbii ehtiyatlar təşkil edən ölk
- İkincisi
- Dördüncüsü
- Hansı ölkədə ki, neft gəlirləri müəyyən bir qrupun əlindədir və onların varlanmasına xidmət edir və bunu siya
|
Pulun diktaturası
339 dünya neft ölk ələrini həmişə düşündürən problemlərdən ol- muşdur. Müasir dövrd ə neft nəqlinin ən səmərəli və təhlükəsiz for- ması boru kəməri hesab olunur. Bakı – Tbilisi – Ceyhan neft boru k əməri Xəzərlə Aralıq dənizi arasında ilk və Türkiyə bo- ğazlarından yan keçən birbaşa nəqliyyat xəttidir. Bu boru kə- m əri güclü texnikaya söykənən dünyada nadir infrastrukturlar- dan biridir. K əmərin köməyi ilə dünya bazarı gündə 1 milyon barel xam neftl ə təmin ediləcək. Bakı – Tbilisi – Ceyhan neft boru kəməri vasitəsilə ilə 20-
25 milyon ton Qazaxıstan neftinin nəql olunması da nəzərdə tu tulmuşdur. Ümumiyy ətlə, hərtərəfli təhlil etsək görərik ki, Azərbay- ca nın və Gürcüstanın taleyi TRASEKA, «Qars – Axalkalaki – Ba kı», «Bakı – Ceyhan – Tbilisi» neft kəməri, «Bakı – Tbilisi – Ərzurum» qaz kəməri kimi qlobal energetika və kommunikasi- ya layih
ələrindən asılıdır. Bakı – Tbilisi – Ceyhan ixrac boru kəmərinin uzunluğu 1770 kilometrdir. D əyəri isə 5 milyard dollardan artıqdır 1 . K
ə- m ər Xəzər dənizindən Aralıq dənizinə qədər 3 min metr hün- dürlüyünd ə dağlardan, 1500 çay keçidindən və 7 seysmik zo- nadan keçir. BTC sad
əcə olaraq texniki deyil, daha çox iqtisadi-siyasi, geostrateji m əqsəd daşıyan qlobal bir layihədir.
1 Qeyd: K
əmərin ilkin qiyməti 3 milyarda yaxın nəzərdə tutulsa da sonradan tikinti xidm ətlərinin qiymətinin yüksəlməsi və bank kreditinin faizi nəzərə alınmışdır. Ona görə də nəticədə xərclər 5 milyard dollardan artıq olmuşdur. Bütün bunlara s əbəb neftin dünya bazarında qiymətinin o zaman yüksəlməsi idi. Dig
ər artıma səbəb Gürcüstanda və Türkiyədə tikinti zamanı əlavə xərclərin m eydana çıxması olmuşdur. Gürcüstanda Borjomi dərəsində ekoloji t əhlükəsizliklə bağlı tikinti 45 gün dayandırılmışdır. Bunun nəticəsində təbiəti mühafiz ə işləri üçün 100 mln dollar xərclənmişdir ki, bütün bunlar tikinti başlanarkən nəzərdə tutulmamışdır. Pulun diktaturası
340 XX
əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin müst əşarı (nazirlik aparatının rəhbəri) olmuş Öz- d əm Sanberk Bakı – Ceyhan neft kəməri ideyasını ilk dəfə ola- raq ir əli sürmüş və layihənin ilkin inkişaf mərhələlərini şərh et- mişdir. Onun söylədiyinə görə «bu proyektin fikir babaları mər- hum Turqut Özal v ə Elçibəy olub». Vaxtil
ə başqa bir məşhur türk diplomatı Mehmet Əli Ba- yar is
ə maraqlı bir tarixçəni yada salmışdır. Mehmet Əli Bayar Türkiy
ənin Bakıdakı səfirliyində işləmişdir. O, 1992-ci ildə baş ver
miş hadisəni belə xatırlayır: «Bir gün prezident Elçib əy səfir Altan Karamanoğlu ilə m əni yanına çağırdı. Əlini xəritəyə uzadaraq gələcəkdə Azər- bay can neftinin ixrac olunacağı marşrutu göstərdi. Bildirdi ki, neft Erm ənistandan keçməklə
Türkiy
ənin Ceyhan limanına çat- dırılacaqdır, bunu Turqut Özala da deyin». Biz Bakı-Ceyhan bar ədə ilk dəfə ondan eşitdik. «Niyə Ermənistan?» sualını ver- dikd ə isə dedi ki, həm Azərbaycan, həm də Ermənistan «xalqlar h əbsxanası»nda bir yerdə olublar. «İndi Azərbaycan Rusiya əsarətindən qurtulub. Ermənistan isə hələ də Rusiyanın əlində- dir. Onun fikrinc ə, nə qədər ki, Ermənistan Rusiyanın buxovun- dadır, regionda sabitlik yaranmayacaq, Ermənistanı xilas et- m əyin və sabitliyə nail olmağın yeganə yolu isə İrəvanı da bu proyekt ə qoşmaqdır»… Bu da bir reallıq, həqiqət idi. Ancaq zaman öz işini gördü. Siyasi hadis ələr neft nəql edilməsi istiqamətini dəyişdi. T əbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin dövlət büdcəsi x ərclərinin çox hissəsi onlardan gələn gəlirlər hesabına maliy- y ələşdirilir. Ölkəyə daxil olan bu vəsaitlər xarici valyuta de- m əkdir. Bu da valyuta bazarına iri həcmdə valyuta kütləsinin da xil olması ilə nəticələnir. Belə halda ölkədə milli pula olan t ələbin əhəmiyyətli dərəcədə artımı hiss olunur. Bunun müsbət v ə mənfi cəhətləri ola bilər. Müsbət cəhəti odur ki, ölkənin val- yu tası möhkəmlənir. Mənfi tərəfi isə inflyasiyanın sürətini yük- s əldir. Bu cür halların qarşısını almaq üçün ölkədə makroiqtisa- Pulun diktaturası
341 di sabitlik yaratmaq lazımdır. Makroiqtisadi sabitlik iqtisadi tə- f əkkürün yüksək səviyyəsi çərçivəsində mümkündür. B əzi ölkələr isə yanacağın qiymətini qaldırmaqla büdcə da xilolmalarını artırır. Əgər son məqsəd büdcə kəsirini aradan qal dırmaq və büdcəni artırmaqdırsa, onda belə siyasət yeritmək- d ənsə iqtisadiyyatın reallığını, dinamikliyini qorumaq üçün ver- gil ər vasitəsilə büdcəni artırmaq daha məqsədəuyğundur. Lakin n əzərə almaq lazımdır ki, o ölkədə ki, gizli iqtisadiy- yat mövcuddur, azad sahibkarlıq, rəqabət mühiti, sabitlik yoxdur, inhisarçılıq, rüşvətxorluq və korrupsiya baş alıb gedir orada makroiqtisadi sabitlikd ən danışmağa dəyməz. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatının əsas hissəsini təbii ehtiyatlar təşkil edən ölk ələrdə iqtisadi və sosial sahədə inkişafı təmin etmək üçün bir sıra şərtlərə əməl olunmalıdır: Birincisi, t əbii ehtiyatlardan yaranan fondlardan dövlət büdc əsinə yönəldilən vəsaitlərə müəyyən məhdudiyyətlər qoyul- ma lıdır. Fondlardan dövlət büdcəsinə ayırmalar heç zaman döv- l ət büdcəsinin gəliri kimi göstərilməməlidir. İkincisi, dövlət büdcəsinə ayrılan vəsaitlər hökmən mak- ro iqtisadi inkişafa sərf olunmalıdır. Üçüncüsü, paralel sur ətdə rəqabətə davamlı, lakin təbii eh tiyatlardan asılı olmayan sahələri daim inkişaf etdirmək la- zımdır. Dördüncüsü, infrastruktur layih ələrinin maliyyələşdiril- m əsi dövlətin əsas məqsədi olmalıdır. Bütün bunlara nail olmaq üçün, ölk əyə axan külli miq- darda v əsaiti idarə etmək bacarığına malik yeni insan tə- f əkkürü formalaşdırılmalıdır. Elə bir insan ki, hətta təbii ne- m ətlərdən asılı olmayaraq qazanc əldə etmək qabiliyyətinə malik olsun. Öz ölk əsindən xarici ölkələrə gedəndə qul kimi yox, müt əxəssis kimi işləyə bilsin. Bu gün artıq dünya iqtisa- diy yatında iqtisadi artım nəzəriyyələrində əsas diqqət insan amilin ə verilib. Pulun diktaturası
342 Dünya x əritəsinə nəzər salsaq asanlıqla görmək olar ki, t əbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr (təəssüflə qeyd et- m ək lazımdır ki, xüsusilə böyük üstünlük müsəlman ölkələ- rinin üz ərinə düşür) inkişaf etmiş ölkələrin xammal bazası- na çevrilib. Əslində belə ölkələr sözdə və öz Konstitusiyala- rında müstəqildirlər. Ona görə də belə ölkələr çalışmalıdır- lar ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrini inkişaf etdirsinlər. Tarixd
ə neftin ən baha qiyməti 1883-cü ildə olub, bir ba- rel
1 82 dollar olub. 1970-ci ild ə neft ixrac edən ölkələrin təşkilatı (OPEK) neftin dünya qiym ətini qaldırmaq haqqında qərar qəbul etdilər. Bu da istehsalçı dövlətlərin gəlirlərini kəskin artırdı. Neftin qiy- m ətinin qaldırılmasının əsas üsulu neftçıxaran ölkələrin əlaqə- l əndirilmiş şəkildə satışa çıxarılan neftin miqdarını məhdudlaş- dırılması olmuşdur. 1973-cü ildən 1974-cü ilə qədər olan müd- d ətdə neftin qiyməti (inflyasiya hesaba alınmaqla təshih olun- muş) 50%-dən çox artmışdır. Bir neçə ildən sonra 1980-cı ildə 34% v
ə 1981-ci ildə isə yenə də 34% yüksəlmişdir, ancaq OPEK ölk
ələri gördülər ki, neftin qiymətini yüksək həddə sax- la maq onu qaldırmaqdan daha çətindir. 1982-1985-ci illərdə neftin qiym əti ildə 10% azaldı. Bir vaxtlar sıraları sıx olan OPEK üzvl əri arasında inamsızlıq yarandı. 1986-cı ildə onların birg ə fəaliyyətlərini əlaqələndirmək mümkün olmadı və neftin qiym əti 45% aşağı düşdü, 1990-cı ildə neftin qiyməti (inflyasiyanın ümumi səviyyəsi nəzərə alınmaqla təshih olun-
1 Qeyd: Barel – ingilisc ədən tərcümədə kiçik çəllək deməkdir. ABŞ və Böyük Britaniyada h əcm (maye) vahiddir. İngilis dilli başqa ölkələrdə (Avstraliya, Kanada, Yeni Zelandiya və s.), h əmçinin müsəlman ölkələrində (Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, İordaniya, Yəmən və s.) çəki vahidi kimi istifadə olunur. ABŞ-ın neft bazarında bir barel 158,76 litrdir, İngiltərədə isə 163,65 litrdir. ABŞ-da 119,24 litr, həmçinin barel hesab olunur. 1 ton neft orta hesabla 6,24 bareldir. Pulun diktaturası
343 muş) 1970-ci ilin səviyyəsinə qayıtdı və 1990-cı illər ərzində qorunub saxlanıldı 1 . 1970-1980-ci ill ər, neft qiymətinin ən yüksək olduğu birin- ci onillikdir, onun istehsalı Norveçdə 7 dəfə, Hollandiyada 2,5 d əfə, Böyük Britaniyada isə demək olar ki, 2 dəfə artmışdır 2 . 1998-ci ild ən bəri neftin bir barelinin qiyməti 13 dollardan 149 dollara q ədər qalxıb 3 . İqtisadi ədəbiyyatda və mütəxəssislərin proqnozlarında neft qiym
ətlərinin belə sıçrayışlı yüksəlişi nəzərdə tutulmamışdır. Belə yüks
ək artım nəinki inkişaf etməkdə olan ölkələrə, hətta sivil ölk
ələrə, o cümlədən Amerika iqtisadiyyatına da ciddi zərbə vura bil
ər. Hələ o zaman İ.Başmakov yazırdı ki, ABŞ iqtisadiyyatı neftin qiym ətinin qaldırılması zamanı az əziyyət çəkir. Həqiqətən, BVF-
nin proqnozlarına uyğun olaraq, 2006-cı ildə ABŞ-ın ÜDM-i Avropa İttifaqı ölkələrinə nisbətən xeyli çox olmalı idi. Proporsi- ya ların dəyişməsinin sabit diapozunu çərçivəsinə qayıtmaq üçün neftin qiym əti 2007-ci ildə 50-65 dollara (1 barel), 2008-ci ildə isə 30-40 dollara (1 b arel) düşməli idi. Əgər 2006-cı ildə o daha yüks ək qiymətlə artarsa, onda bu 2007-2008-ci illərdə onun kəs- kin sur ətdə artmasına gətirib çıxaracaqdır. İnflyasiyaya təshih edil-
1 Bax: Menkyu N.Q. Ekonomiksin prinsipl əri. 2-ci nəşr – “Ali məktəblər üçün d ərslik” – seriyası / rus dilindən tərcümə. Bakı: “İqtisad Universiteti” n əşriyyatı. 2009, s. 121-122. 2
«Вопросы экономики». Журнал. 2008. № 4, с. 63. 3
Qeyd: Neftin 1 barelinin dünya bazarlarındakı qiyməti 1970-ci ildə 1,2 dollar, 1973-cü ild ə 11 dollar, 1996-cı ildə 17-22,3 dollar, 1997-ci ildə 14,9- 15,2 dollar, 2008- ci ilin yay aylarında 149 dollar, sentyabrda 94, noyabr ayında isə 45 dollar, dekabrda isə 35 dollar olmuşdur. Əks proses də baş verir. Qorxulu m əqam ondan ibarətdir ki, 1997-ci ildə dünya bazarında yaşanan böhran hələ də yaddaşlardan çıxmamışdır. Belə ki, dünya bazarında neftin 1 barelinin bird ən-birə enərək 10 dollara düşməsi, neft ixrac edən dig
ər ölkələr kimi (daha çox Rusiyanı) Azərbaycanı da çətin vəziyyətə salmışdı. Pulun diktaturası
344 miş neftin proqnoz qiyməti 1980-ci il pik səviyyəsinə çatmaya- caqdır 1
Dün ya iqtisadiyyatını təhlil etməli olsaq görərik ki, təbii eh tiyatların, xüsusilə də enerjidaşıyıcılarının sürətlə bahalaş- ması prosesi gedir və dayanmır. Dünya bazarında neftin bahalaşması neft məhsullarının qiym ətindən də yan keçməyibdir. Dünyanın ən çox yanacaq is- teh salçısı olan Çində neft məhsulları 18 faiz, Hindistanda 11, Vyetnamda is ə 31 faiz bahalaşıbdır. 2012-ci ild ə dünya ölkələrində 1 litr Aİ - 95 benzin Nor- veçd ə – 2,42 dollara, Almaniyada – 2,4 dollara, İtaliyada – 2,27 dollara, Hollandiyada – 2,25 dollara, Yunanıstanda – 2,22 dolla- ra, Böyük Britaniyada – 2,15 dollara, Belçikada – 1,99 dollara, Avstriyada – 1,8 dollara, Braziliyada – 1,6 dollara, Maca rıstanda – 1,55 dollara, Yaponiyada – 1,54 dollara, Avstraliyada – 1,5 dollara, Kanadada – 1,28 dollara, Sinqapurda - 1,23 dollara, Çin- d ə - 1,04 dollara, Rusiyada – 0,91 dollara, Qazaxıstanda – 0,86 dollara, Az ərbaycanda – 0,41 dollara satılıb. 2 .
M əsələ yalnız benzinin qiymətinin hansı həddə olma- sında deyil. Reallıq ondadır ki, həmin ölkədə yaşayan vətən- daş ailə büdcəsinin neçə faizini benzinə xərcləyir. Dünyanın bir sıra, xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrində in novasiya texnologiyası günü-gündən yüksəlir. Xüsusilə də Çind ə, Hindistanda və digər Asiya ölkələrində, Qərbi Avropada v ə ABŞ-da enerjiyə tələbat gündən-gündə artır. Bütövlükdə isə dünyada qlobal iqtisadi artım sürətlənməkdədir. Hələ ki, bu in- kişafın qarşısını almaq üçün heç bir mexanizm yoxdur. Dünya t əcrübəsinə əsaslanaraq iqtisadçılar göstərir ki, qiym ətlər çox kövrək və dəyişkəndir. Bu artım gələcəkdə nəyə
1 Bax : И.Башмаков. Цены на нефть: пределы роста и глубины падения. «Вопросы экономики». Журнал. 2006. № 3, с. 41. 2 Bax: http://au95.org/price/ Qeyd: 2013- cü ilin dekabrından Azərbaycanda benzinin 1 litrinin qiyməti Aİ-92 – i 70 qəpik, Aİ – 95 isə 80 qəpik oldu.
Pulun diktaturası
345 apa
rıb çıxaracaq, səbəbi nədir? Proqnozlar vermək çətin və hət- ta risklidir. Vaxtı ilə, XX əsrin 70-ci illərin sonuna yaxın İranda qiym ətlər qəfildən yüksəlib və qalxdığı kimi də sürətlə aşağı düşməyə başlayıb. Lakin 2007-ci ildən başlayaraq İran höku- m əti əhaliyə satılan avtomobil yanacağının satışına məhdudiy- y ət qoymağa başladı. Yəni müəyyən həcmdən artıq əhaliyə ya- na caq satılmasına qadağa qoyuldu. Nəzərdə tutulduğundan artıq benzin işlədən sürücülər əlavə pul ödəməlidir. İqtisadi nöqteyi- n əzərdən və bazar iqtisadiyyatının qanunlarına görə belə t ədbirlər məqbul hesab edilə bilməz və məqsədəuyğun deyil. Di- g ər tərəfdən nəzərə almaq lazımdır ki, İranla ABŞ arasında son ill ərdəki gərginliklər və ABŞ-ın İran neftinə embarqo qoyması bu cür addımlar atılmasına gətirib çıxarmışdır.
Neft Fondunun v əsaitlərinin istifadəsi ilə bağlı hər bir dövl
ətin strategiyası olmalıdır. Azərbaycan hökumətinin hazır- la dığı strategiyaya görə neft gəlirlərinin 25 faizi gələcək nəsil- l ərə saxlanılacaq, 75 faizi isə xərclənəcəkdir. Beynəlxalq Val- yuta Fondu g ələcək nəsillərə saxlanılacaq göstəricinin çox az ol duğunu qeyd edir. Vəsaitlərin istifadəsi istiqamətinə nəzər ye- tirs ək görərik ki, sosial layihələrin müəyyənləşdirilməsi daha çox üstünlük t əşkil edir. Neftd ən gələn gəlirləri gələcək nəsillərə istər daxildə və ist ərsə də xaricdə valyuta formasında saxlayarkən nəzərə almaq la zımdır ki, istənilən valyutanın alıcılıq qabiliyyəti sabit deyil. Hadis ələr göstərir ki, hər an onun aşağı və yuxarı artıb-enmə eh timalı var. Bu günün dolları ilə dünənin dollarının alıcılıq qa- biliyy əti tamamilə fərqlənir. Ona görə də qeyri-neft sektorunu Pulun diktaturası
346 in kişaf etdirmək üçün çox ciddi layihələr həyata keçirilməsi m əqsədəuyğundur. Bütün dünyada Nigeriya variantı öz çılpaqlığı ilə yadda qalan v
ə təbii ehtiyatlarla zəngin ölkələri düşündürən bir nümu- n ə olmalıdır. Belə ki, Nigeriyada qeyd etdiyimiz kimi, milyard- larla dollar əldə olunmasına baxmayaraq ölkənin 60 faizi yox- sulluq h əddində yaşamağa məhkum edilmişdir. Dünyanın m əşhur neft şirkətləri Nigeriya neftini inhisara alaraq ölkənin iqtisad iyyatını iflic vəziyyətə salmışlar. Onlar yalnız öz gəlirlə- ri ni artırmaq haqqında düşünür və ona görə də əhali son dərəcə müflisl əşmişdir. Bundan bütün təbii ehtiyatları zəngin olan ölk ələr nümunə götürməli və öz siyasətlərini elə qurmalıdırlar ki, g ələcəkdə belə hallara düçar olmasınlar. Əslinə qalanda sağlam dövlət elə bir siyasət yeritməlidir ki, neft g əlirlərindən bütün cəmiyyət üzvləri xeyir götürə bilsin. Əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinin gəlirlərinin artması bütövlükdə ölk ə iqtisadiyyatının inkişafı demək deyildir. 2007-ci ildə Oks- ford v ə Kembric Universitetləri «Dünyanın ən xoşbəxt ölkələ- ri»ni mü əyyənləşdirmək üçün araşdırma aparıblar. Xoşbəxtlik indeksi əhalinin gəlirləri, təhsil səviyyəsi, qidanın keyfiyyəti, seçim azadlığı, gender bərabərliyi əsasında hazırlanıb. Siyahıya Da nimarka başçılıq edib. ABŞ – 17-ci, Yunanıstan – 42-ci, Tür- kiy ə – 67-ci pillələrdə qərarlaşıblar. Siyahıda sonuncu yerləri isə Tanzaniya, Zimbabve kimi Afrika ölk ələri tutub. 2011-ci ild ə isə “Forbes” jurnalı ən xoşbəxt və bədbəxt öl- k ələrin siyahısını tərtib etmişdir. Ən xoşbəxt ölkələr: Norveç, Danimarka, Avstriya, Yeni Zelan
diya, İsveç, Kanada, Finlandiya, İsveçrə, Hollandiya və ABŞ-dır. Ən bədbəxt ölkələr: Mərkəzi Afrika Cümhuriyyəti, Zimbab- ve, Efiopiya, Pakistan, Y əmən, Sudan, Nigeriya, Mozambik, Ke- niya, Zambiya olmuşdur. 1
1 Bax: xeber.azeri.net Pulun diktaturası
347 Neft g
əlirlərindən səmərəli istifadə edə bilməyən ölkələr- d ən biri də Venesueladır. Venesuelada neft yataqlarının 30 illik istifad əsindən 260 mlrd dollar həcmində gəlir götürülmüşdür. B əs bundan necə istifadə edilmişdir? Venesuela iqtisadiyyatı birt ərəfli inkişaf etmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsində neft və neft m əhsulları aparıcı rol oynayır, qeyri-neft sahələri iflic və- ziyy ətinə düşmüşdür. Anqola da eyni v əziyyətlə üzləşib. Göründüyü kimi, ölkə- nin iqtisadi v ə siyasi cəhətdən düzgün idarə edilməməsi qeyri- neft sektoruna investisiya qoyuluşunun səmərəli variantının se- çilm
əməsi ağır nəticələrə gətirib çıxarır. Hansı ölkədə ki, neft gəlirləri müəyyən bir qrupun əlindədir və onların varlanmasına xidmət edir və bunu siya- si sabitliyin saxlanması və öz hakimiyyətlərinin qorunması üçün istifad ə edirlər, deməli, onlar üçün iqtisadiyyatın qa- lan sah ələri xüsusi maraq doğurmur. Məlumdur ki, dünya- dakı neft ölkələrinin hamısında əməkhaqqı iqtisadiyyatın dig ər sahələrindəkinə nisbətən yüksəkdir. Ona görə də ixti- saslı kadrlar bu sahəyə daha çox meyillidir. Belə olan halda Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|