AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
- Ölkənin valyuta eh tiyatlarının saxlanılması xüsusi məharət və çeviklik tələb edir. Dem
- 9.4. İnkişaf etmiş dünya ölkələrinin antiböhran t ədbirləri
|
Pulun diktaturası
403 pul-kredit si yasəti həyata keçirilərkən Mərkəzi bank qlobal iq- tisadiyyatın göstəricilərindən istifadə etməlidir. 1
flya siyaya təsiri mühüm bir iqtisadi problemdir. Buna, çoxlu mi sallar çəkmək olar. Məsələn, 2000-ci ildən başlayaraq 2008- ci ilin ortalarına qədər davam edən enerjidaşıyıcılarının qiymət ar tımı inflyasiya proseslərinə ciddi surətdə təsir etmişdir. Bu tə- sir məcmu təklifin dəyişməsi ilə baş vermişdir. 2
Alman alimi və siyasi xadimi, sosial-bazar təsərrüfatı nəzəriyyəsi və təcrübəsinin banisi, “Alman iqtisadi möcüzə- si”nin müəllifi – L.Erxardın inflyasiya probleminə baxışı maraq kəsb edir. O yazırdı: “Mən istəyirdim ki, Almaniya xalq təsər- rüfatında belə bir dünyagörüşü formalaşsın ki, hər alıcı almaq ist ədiyi əmtəənin qiymətinin baha olub-olmadığı haqqında də- rind ən düşünsün. Digər tərəfdən isə, nə isə istehsal və ya təklif ed ən hər bir kəs düşünməlidir ki, qiymətlərin davamlılığı və bi- zim xalq t əsərrüfatının möhkəmliliyinin təminatı nöqteyi-nəzər- d ən onun təklif etdiyi qiymət həqiqətə uyğun olsun”. 3
Almaniyanın müharibədən sonrakı təcrübəsi əyani şəkildə sübut edir ki, insan amilinin bu proses ə müdaxiləsi olmadan uğurlu iqtisadi dəyişikliklər qeyri-mümkündür. Qloballaşma şəraitində pul-kredit siyasətinin mübahisəli m əsələlərindən biri də valyuta məzənnəsi rejiminin seçilməsi- dir. Valyuta m əzənnəsinin tənzimlənməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. M əlumdur ki, hazırda ABŞ dolları de-fakto dünya valyuta statusunu saxlamışdır. Bu da ABŞ-ın istənilən ölkədə valyuta m əzənnəsinə təsiri imkanlarını göstərir. Hətta aparıcı ölkələr öz 1 Qeyd: Bel ə nəticə çıxır ki, hər hansı bir ölkədə inflyasiya digər inkişaf etmiş ölk
ədə sənaye istehsalının göstəricilərindən və nominal əməkhaqqının səviy- y əsindən asılı olur. 2 Qeyd: M
əsələn, dünya bazarında neftin qiymətinin artması ölkədə firmaların istehsal etdikl əri məhsulun xərclərinin artmasına, bu da öz növbəsində qiymət- l ərin artmasına, yəni inflyasiyaya səbəb olur. 3 Bax:
Эрхард Л. Благосостояние для всех. М.: 1991, с. 242. Pulun diktaturası
404 valyutalarını dollarla münasibətdə tənzimləyirlər. Dolların özü- n əməxsus inhisarçılığı mövcud olmuşdur ki, bu da həmişə onun la razılaşmağı bir zərurətə çevirmişdir. Bu hal indi də da- vam edir. H ətta avronun möhkəmlənən mövqeyi şəraitində Av- ropada pul-kredit siyas əti ilə ABŞ-da pul-kredit siyasətinin ko- ordinasiya edilm əsi vəziyyətdən çıxış üçün yol sayılır. Məsələn, iqtisadi böhran başlanana qədər Amerikanın Federal Ehtiyat Sistemi iqtisadi artımı təmin etmək xəttinə üstünlük verirdisə, Avropa M ərkəzi Bankı inflyasiyaya qarşı mübarizəyə üstünlük verirdi. Dünya maliyy ə böhranı mövcud makroiqtisadi siyasətdə ça tışmazlıqları üzə çıxarıb. Belə ki, Mərkəzi banklar iqtisadiy- ya tın tənzimlənməsi zamanı uçot dərəcələrinə üz tuturlar. Bunu n əzərə alaraq Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) 2010-cu ildə M ərkəzi banklara maliyyə böhranının aradan qaldırılması za- ma nı pul-kredit tənzimlənməsi sferasında fəaliyyətə sərbəstlik yaratmaq m əqsədilə adi vaxtlarda yüksək inflyasiya səviyyə- sin ə səy göstərməyi tövsiyə etmişdir. BVF təklif irəli sürdüyü zaman dünyanın əksər Mərkəzi banklarında inflyasiyanın hədəf s əviyyəsi 2 faiz təşkil edirdi. BVF bu səviyyəni 4 faizə qaldır- ma ğı tövsiyə edirdi. Onların fikrincə, böhran olmayan dövrdə 4 fa izlik inflyasiya şəraitində uçot dərəcələri 6-7 faiz təşkil edə- c ək və Mərkəzi banklar zərurət olduqda onu azaldacaqlar. 2011-ci ild ə Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) icraçı direk toru Kristin Laqard inkişaf etmiş ölkələrin siyasətçilərini iqtisadiyyatın bərpası və artımın stimullaşdırılması üçün bütün mümkün üsullardan, o cüml ədən qeyri-standart tədbirlərdən is- tifad
ə etməyə çağırıb. O, borcların təkrar maliyyələşdirilməsin- d ə çətinliklə üzləşən ölkələrə büdcə konsolidasiyası yolundan k ənara çıxmağı məsləhət görüb. Kristin Laqardın fikrincə, sür- ətli konsolidasiya iqtisadiyyata zərər vurur və əmək bazarının perspektivl ərini pisləşdirir. Ona görə də çətinlik büdcə korrek- si yasının optimal templərini tapmaqdadır. K.Laqard hesab edir ki, M ərkəzi bankların siyasəti indi daha çox stimullaşdırıcı ol- Pulun diktaturası
405 ma lıdır. Çünki bazarda yeni böhran təhlükəsi inflyasiyanın sür- ətlənməsi təhlükəsindən daha böyükdür. Bel
ə siyasət ölkələrin öz ehtiyat aktivlərini qorumaq zəru- r ətindən irəli gəlirdi. Deməli, maliyyə qloballaşması hər bir öl- k ədə pul-kredit siyasətinin məqsədlərinə diqqət yetirməyə mü- əyyən şərait yaratmışdır. Bu təbiidir, çünki nəzəri cəhətdən mə- lumdur ki, pul-kredit siyas ətinin iqtisadi fəallığa təsiri, faiz də- r əcəsi, valyuta məzənnəsi, kredit və aktivlərin qiyməti vasitəsilə baş verir. Faiz d
ərəcəsinin azalması kreditin ucuzlaşması deməkdir, bu da investisiyanın istehlakının artmasına səbəb olur. Belə şə- raitin yara nması isə öz növbəsində kapitalın ölkəyə gəlməsi və ölk ədən getməsi vasitəsilə valyuta məzənnəsinə təsir edir. Bel əliklə, faiz dərəcəsinin azalması ölkədən kapitalın axıb getm əsinə, artması isə ölkəyə kapital axınına səbəb olur. Bu da valyuta kursuna t əsir edir. N əhayət, aktivlərin qiyməti ilə əlaqədar olan mexanizm s əhmlərin məzənnəsinin dəyişməsi nəticəsində investisiya və is- tehlak s əviyyəsinin dəyişməsini göstərir. Daxili v ə dünya faiz dərəcələrinin yaxınlaşması meylindən bel ə bir nəticəyə gəlmək olar: qloballaşma prosesi faiz dərəcələri vasit əsilə pul-kredit siyasətinin iqtisadiyyata təsir imkanlarını azal- dır, valyuta məzənnəsi mexanizmi vasitəsi ilə isə bu təsiri artırır. M əlum olmuşdur ki, böhranın bank sisteminə təsiri ma- liyy ə bazarları (ipoteka qiymətli kağızları, səhm bazarı) vasitə- sil ə baş verib. Belə olduqda bankların böhrana təsiri də maliyyə ba zarlarından kənarda təsəvvür olunmur. İnkişaf etmiş ölkələrdə Mərkəzi bankların böhrana reaksi- yası bir neçə istiqamətdə mövcud oldu. İlk mərhələdə Mərkəzi banklar pul-kredit siyas ətinin standart alətlərindən istifadə et- dil ər. Bu alətlərə açıq bazarda əməliyyatlar və baza faiz dərəcə- l ərinin dəyişməsi daxil idi. Nəticədə faiz dərəcələri bir sıra öl- k ələrdə sıfır dərəcəyə endirildi. Lakin qısa bir müddətdə bu cür standart t ədbirlərin görülməsi mümkünsüz oldu. Ona görə də Pulun diktaturası
406 Amerikanın Federal Ehtiyat Sistemi, İngiltərə bankları pul-kre- dit siyas ətinin yeni elementlərini ortalığa atdılar. Bu al ətlər qiymətli kağızlar bazarını bütövlükdə deyil, ay- rı-ayrı seqmentlərini qorumağa yönəldildi. Məsələn, bəzi qiy- m ətli kağızların qiymətləri artırıldı, Mərkəzi bankların kom- mer siya banklarına verdikləri vəsaitlərin müddəti uzadıldı, pul t əklifinin artırılmasına baxmayaraq məcmu tələbin azalmasının qar şısını almağa yönələn xüsusi tədbirlər görüldü. Əslində pul t əklifini artırmaqla inflyasiyanın baş verə biləcəyi təhlükəsi diqq ətdən kənarda saxlanıldı, başqa sözlə, sanki inflyasiya vasi- t əsilə böhrandan çıxmanın qaydaları müəyyən olundu. Beləlik- l ə, pul-kredit siyasətinin modelində yeniliklər edildi. ədbirlərinin Rusiyada həyata keçirilmə- si üçün mü əyyən məntiqi ardıcıllıq yaradıldı. İlk növbədə bank sistemin ə yardım siyasəti həyata keçirildi, ikinci istiqamət kimi valyuta m əzənnəsinin tənzimlənməsi (xüsusən böhranın şiddətli fazasında) təmin olundu. Bu tədbirlər də öz nəticəsini verdi. Artıq postböhran dövrünün pul-kredit siyasətinin strategi- ya sı da müəyyənləşdirilmişdir. Bu strategiyada iki cəhət (məsə- l ə) maraq doğurur: 1.
ərinin nəzərə alınması. 2.
Milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi. Dünya valyuta sisteminin perspektivl ərinin müəyyən edil- m əsilə nəinki böhran hallarını görmək və aradan qaldırmaq, həm d ə məlum itkilərdən yaxa qurtarmaq imkanları əmələ gəlir. Bu fik ri aydınlaşdırmaq üçün aşağıdakı cədvələ diqqət yetirməyi m əqsədəuyğun hesab edirik. Pulun diktaturası
407 Dünya ölk ələrinin valyuta ehtiyatlarının strukturu 1 ( əsas valyutalar üzrə faizlə )
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 II kv. Dollar
67,1
65,9
65,9
66,9
65,5
64,1
64,1
62,8
Avro
23,8 25,2
24,8
24,0
25,1
26,3
26,6
27,5
Funt-ster- linq
2,8
2,8
3,4
3,6
4,4
4,7
4,1
4,3
Ya-pon iyeni
4,4
3,9
3,8
3,6
3,1
2,9
3,1
3,1
İsveç frankı
0,4
0,2
0,2
0,1
0,2
0,2
0,1
0,1
M ənbə: Cədvəl məlumatları BVF rəqəmləri əsasında hesablanıb. (www.imf.org/external/np/sta/cofer/)
Bu c ədvəldən göründüyü kimi, son 6 il ərzində ehtiyat valyutaların dollarla saxlanmasında azalma müşahidə edilib. Ək- sin ə, dünya ölkələri valyuta ehtiyatlarında avronun xüsusi çəkisi artıb. Digər mühüm valyutaların məsələn, funt- sterlinqin, yapon ieninin, İsveçrə frankının xüsusi çəkisində isə tərəddüdlər (artıb- azalma) müşahidə edilir. Bununla bel ə dollarla aparılan sövdələr, yenə də üstünlük t əşkil edir. Dünya valyuta bazarında onun xüsusi çəkisi 85%-dən çoxdur. Dem əli, dünya iqtisadiyyatında baş verən bu meyilləri kifay ət qədər düzgün nəzərə almaqla müəyyən itkilərdən xilas olmaq mümkündür. Az ərbaycan Mərkəzi Bankının hesablarına görə valyuta eh tiyatlarımızın dollarla saxlanılmasında azalma baş vermişdir.
1 Bax: «Вопросы экономики» журнал. 2010, № 1, c.17. Pulun diktaturası
408 Bu sah
ədə geniş diversifikasiya siyasəti (ehtiyatları daha çox müxt
əlif valyutalarda saxlamaq) aparılır. Az ərbaycanda 2010-cu ilin yayında avronun manata nis- b ətən məzənnəsi 2002-ci ildən sonra ən aşağı həddə düşmüşdü. M əsələ bundadır ki, avro həm dollara, həm də manata nisbətən k əskin ucuzlaşmışdır. Lakin maraqlı cəhət odur ki, manatın dol- lara nisb ətən məzənnəsi dəyişməmişdir. Bu ucuzlaşma davam edirdi. Sual olunur dolları da bu aqibət gözləyə bilərmi? Yaxın günl
ərdə qəflətən avronun məzənnəsi qalxa bilərmi? Valyuta siyas ətində yaranan bu boşluqlar Azərbaycan iq- tisadiyyat ı üçün həlli vacib problemlərdəndir. Lakin bu prob- leml
əri süni şəkildə, müvəqqəti olaraq aradan qaldırmaq gələ- c əkdə iqtisadiyyatımıza zərbə vura bilər. Hazırda Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları 2013-cü ilin 9 ayı ərzində 1568 mln ABŞ dolları artaraq 14208,4 mln ABŞ dol ları olub (2013-cü ilin noyabr ayında). Bunun təxminən 40%-i avro il ə saxlanılır. Məsələ bundadır ki, Azərbaycan ma- na tının məzənnəsi ancaq dollarla müəyyən edilir. Bu da ona gə- ti rib çıxarır ki, avronun dollara nisbətən məzənnəsi aşağı düşür, əksinə manatın avroya nisbətən məzənnəsi yüksəlir. Dolların m əzənnəsi də yüksəlir. Bu yüksəliş ardıcıl həyata keçirilə bilər- mi? Avronun k əskin ucuzlaşması dollara tələbatı artırır. 1
ölk ə idxaldan asılıdırsa və o zaman ABŞ dolları üstünlük təşkil edirs ə, həmin ölkələrdə qiymət artımı qaçılmazdır. Belə halda h əmin ölkələrdə inflyasiyanın baş verməsi labüd hadisədir. Fik- rimizc ə, ABŞ dollarının məzənnəsinin yüksəlməsi bu gün üçün ma raqlı deyil. Çünki ipoteka böhranı ABŞ-ın dövlət büdcəsində k əskin kəsir yaratmış, digər tərəfdən isə ABŞ-ın dövlət borcu yüks əkdir. Əvvəlki fəsillərdə qeyd etdiyimiz kimi, 2013-cü ildə ABŞ-ın federal borcu 17,4 trilyon dollara çatıb. Bu isə
1 Qeyd: Bu proses tez-tez enib- qalxdığına görə biz müəyyən dövrün təhlili il ə kifayətlənirik. Pulun diktaturası
409 Amerikanın Ümum Daxili Məhsulun 106,6%-i həddindədir. Bu, əslinə baxanda qorxulu meyildir. Diqq əti cəlb edən cəhət odur ki, bu proses süni yolla h əyata keçirilir. Mərkəzi Bankın yeritdiyi siyasət bu gün ma natın qorunmasında özünü doğrultsa da, gələcəkdə ölkə iqtisadiyya tını zərbə altında qoya bilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əslində manatın məzənnəsi birbaşa hələ ki, dol- lar dan asılıdır. Çünki dünya bazarında neft dollarla satılır. Lakin avro m əkanı ilə ildən-ilə artan ticarət əlaqələrimiz mil li valyutamıza təsir etməyə bilməz. Milli valyutamızın m əzənnəsinin aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün baza- ra çoxlu dollar c əlb edilməli və yaxud manatın alışı artırıl- malıdır. Lakin bu da yeridilən monetar siyasətin elmi əsas- lara söyk ənməsi demək deyildir. Olsa-olsa bu böhranın tə- sir inin azaldılması siyasətdir. Digər tərəfdən, həqiqəti də söyl əmək lazımdır ki, Mərkəzi Bankın valyuta siyasəti ölkə- mi zi dollar asılılığından xilas etmişdir. Əks-təqdirdə dünya ba zarında dolların enib-qalxması Azərbaycanı çıxılmaz və- ziyy ətdə qoya bilərdi. Az ərbaycanın tam idxal edən ölkəyə çevrilməməsi üçün, fikrimizc ə, manatın avroya nisbətən məzənnəsini müəyyənləş- dir ərkən bir sıra kompleks göstəriciləri nəzərə almaq lazımdır: makro v ə mikroiqtisadi göstəriciləri; ölkənin daxili istehsalının h əcmini; xarici ticarət əlaqələrini; dünya valyuta bazarında baş ver ən meyilləri; avro zonada istehsalda, ticarətdə baş verən pro- ses v ə yenilikləri; psixoloji amilləri; müvəqqəti manevrləri. M əlumdur ki, ölkənin ehtiyatlarının bir hissəsi dünyanın m əşhur şirkətlərinin səhmlərinə yatırılmışdır. Ölkənin valyuta eh tiyatlarının saxlanılması xüsusi məharət və çeviklik tələb edir. Dem ək olar ki, respublikada müəyyən itkiyə yol verilsə d ə hələlik buna kifayət qədər nail olunmuşdur. Bu aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində müm kün olmuşdur: 1. Prezidentin antiböhran t ədbirləri. Pulun diktaturası
410 2. İnteqrasiya əlaqələrinin nisbətən zəifliyi. 3. Böhran dövründ ə Mərkəzi Bankın pul siyasəti. 4. M ərkəzi Bankın pul siyasəti əsasında kommersiya bankları- nın sərt maliyyə tədbirlərinin həyata keçirməsi. 5. Böhranın ölkədən kapitalın axması ilə müşahidə olunması. 6. Böhran dövründ ə kapitalın ölkəyə gəlməsi. 7. Böhranın milli rəqabət qabiliyyətini əsas məsələyə çevir- m əsi. 8. Böhranın iqtisadiyyatın şaxələnməsinə, neft kapitalının in- san kapitalına çevrilməsi prosesinə yeni təkan verməsi.
t ədbirləri 2008-ci ild ə baş verən böhranın qarşısı alındı, onun dərin- l əşməsinə imkan verilmədi, iqtisadiyyatda müəyyən sabitlik ya- randı. Böhranın aradan qaldırılmasının əsas səbəbi dövlətin borc ları öz üzərinə götürməsi oldu. Belə ki, inkişaf etmiş döv- l ətlər özləri borca düşərək iri şirkətlərə əlavə vəsait verdi. Mü- əssisələr borcları vaxtında qaytara bilmədiklərinə görə, dövlətin borc problemi daha da artmağa başladı. Dövlətin boyun olduğu, mü əssisələrə verilən borclar geri qayıtmadığından, dövlətlər yenid ən borca düşmək məcburiyyətində qaldılar. Əslində döv- l ətlərin borc almaq imkanları məhduddur. Belə bir vəziyyətdə b əzi inkişaf etmiş ölkələr ciddi borcla üzləşdilər. Dig ər bir tərəfdən, valyuta bazarlarındakı gərginlik, neftin v ə qızılın qiymətinin süni şəkildə artması dünya iqtisadiyyatın- da narahatlıq yaratmaya bilməzdi. Bel
əliklə, 2011-ci ildə yeni dünya böhranının dalğasının rü şeymləri görünməyə başladı. Bu ərəfədə ABŞ prezidenti Barak Obama dövl ət xərclərinin həddən artıq azalmasının yeni iqtisadi böhrana s əbəb ola biləcəyini qeyd etdi və göstərdi ki, əgər dövlət Pulun diktaturası
411 aparatının maliyyələşdirilməsini ixtisar etsək, yeni iş yerlərinin açılmasına təkan verən sahələrin maliyyələşdirilməsini azaltsaq, k əsir daha böyük ola bilər və biz yeni iqtisadi böhranla üzləşə bil ərik.
Qlobal böhran dünya miqyasında iş yerlərinin sürətlə itiril- m əsi deməkdir. Bu halın baş verməsi o deməkdir ki, istər-istəməz dünya bazarında enerjiyə tələbat azalacaq, neft bazarında qiy- m ətlər aşağı düşəcək. Neft ölkələrinə bundan çox ciddi ziyan də- y əcək. Neftdən gələn gəlirlərin azalması isə neftdən asılı ölkələrin büdc ə gəlirlərinin azalması deməkdir. N əticədə, 2011-ci ildə böhran dünyanın inkişaf etmiş ölkə- l ərində hansı izləri qoydu: 1.
ABŞ-da borc böhranı yarandı. Borc böhranı onun ümum daxili m əhsulu səviyyəsinədək yüksəldi. 2.
3.
Dünyada ən etibarlı hesab edilən: ABŞ-da xəzinə istiq- raz
larına tələbatın səviyyəsi, Avropa ölkələrinin əsas iqtisadi göst
əriciləri aşağı düşməyə başladı. 4.
Avrozona ölk ələrində kifayət qədər ciddi problemlər ya- ran dı. Yunanıstanın çıxılması olduqca çətin olan böhran vəziy- y əti, digər avrozona ölkələrinə - İtaliya, İspaniya, Portuqaliyaya t əsirsiz ötüşmədi. Belə ki, hal-hazırda da avronun taleyində cid- di narahatlıq var. 5.
Avropanın qiymətli kağız birjalarında səhmlərin dəyəri k əskin surətdə aşağı düşməyə başladı. 6.
Dünya birjalarında indekslər sürətlə aşağı düşdü. 7.
Qiym ətli kağızlar dəyərini itirdi. Ayrılıqda hər bir dövlətin, o cümlədən beynəlxalq qurum- ların antiböhran tədbirləri müəyyənləşdirilmiş və həyata ke- çirilir. ABŞ-ın böhran nəticəsində federal borcunun çox olması dövl ətin ölkədə yeni borc siyasəti işləyib hazırlamaq zərurətini yaratdı. Oxşar hadisə Avropada da baş verib. Bunu Yunanıs- tanın, İspaniyanın və son dövrlərdə Bolqarıstanın timsalında da göst ərmək olar. Məsələn, Yunanıstanın 300 milyard (2010-cu |
