AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

İstənilən iqtisadi sistemdə  böhranlar  qaçılmazdır.  Bu, 

sis

temin tsiklik inkişafının qanunauyğun və təkrarlanan in-

ki

şafıdır. Böhran böyük bir iqtisadi  eksperimentin, səhvin, 

                                                 

1

 

Bax: Hacıyev Ş. H., Bayramov Ə.İ. Dünya iqtisadiyyatının tarixi. Dərslik. 

Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı, 2011, s.438. 

2

 Yen

ə orada, s. 440. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

385 

s

əhlənkarlığın, diqqətsizliyin, özbaşınalığın, qanunların işlə-

m

əməsinin, təbii fəlakətin, müharibələrin gizli iqtisadiyyatın, 

rüşvətin, korrupsiyanın və s. nəticəsində yarana bilər. 

-

 

İqtisadi  sistemin  əsas elementlərinin  inkişaf  potensialı 

əsasən tükəndikdə, ziddiyyət dərinləşdikdə  və  gələcək tsikli 

t

əyin edən yeni sistemin elementləri yaranıb mübarizəyə baş-

ladığı vaxtda böhran əmələ gəlir. 

-

 

Böhran satılmayan əmtəələrin ifrat istehsalı zamanı da 

ya

ranır.     

 

9.2.

 

 

İqtisadi böhranların tarixi təkamülü və müasir 

                      m

ərhələdə xüsusiyyətləri 

 

Böhranlar h

əmişə  müəyyən itkilərlə  müşahidə  olunduğu 

üçün onların qarşısının alınması və yaxud nəticələrinin aradan 

qal

dırılması üzrə iqtisadi fikir tarixində bir çox nəzəriyyələr irə-

li  sürülmüşdür.  Bu  nəzəriyyələrin  tarixi  böhranların  özlərinin 

yaranma m

ərhələsi ilə yanaşı baş vermişdir. 

İlk iqtisadi böhran 1825-ci ildə Böyük Britaniyanı və Cə-

nu

bi Amerikanı əhatə etmişdir

1

. İkinci böhran 1836-cı ildə Bö-

yük Britaniyada v

ə ABŞ-da olmuşdur. 1844-1848-ci illərdə baş 

ver

miş üçüncü böhran ilk ifrat istehsal böhranı kimi dünyanın 

s

ənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrini əhatə etmişdir. XIX əs-

rin ilk üçd

ə  ikisində  böhranlar  10  il  intervalı  ilə  (1816, 1826, 

1847, 1857, 1866) baş verirdi. Sonralar böhranlararası müddət 

art

dı.

2

 

XX 

əsrin ikinci yarısında baş vermiş böhranlar arasında iki 

böhran  xüsusil

ə  fərqlənir: 1873-1875-ci və  1980-1981-ci illər 

böh

ranı. Bu böhranlar bir çox hallarda XIX  əsrin və XX əsrin 

bi

rinci yarısının böhranlarına oxşayır. Maliyyə sferasına toxunan 

                                                 

1

 Bax: Ç.Kindlberqer, R.Aliber. Dünya maliyy

ə böhranları: İflas, təşviş və 

maniyalar / ingilis dilind

ən tərcümə. Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı. 

2010, s. 163. 

2

 Yen

ə orada, s. 37. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

386 

sonuncu iri böhran 1997-1998-ci ill

əri əhatə etmişdir. Bu böhran 

özünü keçid modeli kimi büruz

ə vermişdir.

1

  

 Bütövlükd

ə  XIX  əsrdə  səkkiz  böhran  olmuşdur.  Doqqu-

zuncu böhran yüzilliyin (1900-1903-cü ill

ər) əvəz edilməsi döv-

rün

ə təsadüf edir. XX əsrdə on üç təkrar istehsal böhranı baş ver-

mişdir. Beləliklə, bütövlükdə iyirmi iki böhran,  o cümlədən on 

doq

quz  dünya  böhranı  baş  vermişdir.  Son  böhran  2007-ci ildə 

başlanan və hazırda davam edən ipoteka böhranıdır.  

Əgər əvvəllər böhran zamanı qiymətlər enirdisə, indi isə 

on

lar artır, yəni böhranlar staqflyasiya ilə xarakterizə olunur. 

Dünya iqtisad 

ədəbiyyatında  2008-ci ildə  Amerikanın  ən 

iri maliyy

ə qurumlarından biri olan “Lehman Brothers” bankının 

iflasa uğradığını rəsmən elan etməsi hazırkı maliyyə böhranının 

başlanğıcı sayılır. O zaman böhranın gələcəkdə təkrarlanmaması 

sah

əsində  heç  bir  addım  atılmamışdır.  İqtisadçıların  fikrincə, 

böhran maliyy

ə  tənzimlənməsi üzrə  qanunvericilikdə  ciddi ad-

dımların atılmasına səbəb olmalı idi, lakin bu baş verməmişdir. 

İqtisadçıların  qənaətinə  görə  əgər müasir dövrdə  hər hansı  iri 

maliyy

ə  qurumu 2008-ci  ilin  sentyabrında  “Lehman  Brothers” 

ki

mi iflasa uğrasa, tənzimləyici orqanlar yenə də əvvəlki vəziy-

y

ətlə üzləşəcək ki, bu da yeni böhranın birdən-birə güclənməsinə 

s

əbəb ola bilər. 

Riçard  Dunkan  müasir  dünya  iqtisadi  böhranını  fövqəl 

kreditl

əşməyə görə yaranmış fövqəl istehsal obyektlərinin böh-

ra

nı adlandırmışdır.

2

 

Görünür  el

ə bu səbəbdən 2011-ci ildə böhran dalğası yeni-

d

ən bütün dünyanın diqqət mərkəzində oldu. Hətta iş o yerə çatdı 

ki,  fransız  varlıları  bəyan etdilər ki, ölkənin maliyyə  problem-

l

ərinin həllinə yardımçı olmaq istəyirlər. Bu məqsədlə hökumətə 

                                                 

1

Bax:  Ю.  Пахомов,  С.Пахомов.  Мировой  финансовый  кризис: 

цивилизационные  истоки.  «Экономист»Журнал.  2009,  №  2,               

с. 37.  

2

 

Bax: Riçard Dunkan. Dolların böhranı / rus dilindən tərcümə. Bakı: 

“İqtisadi Universiteti” nəşriyyatı. 2009, s.203. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

387 

t

əklif ediblər  ki,  onlardan  daha  çox  vergi  alsınlar.  Onlar  bir 

v

ətəndaş,  bir  insan  olaraq  qeyd  edirdilər ki, iqtisadi böhranın 

Fran

sanın  və  Avropanın  gələcəyini təhdid etdiyi və  hökumətin 

h

ər kəsdən həmrəylik istədiyi bir zamanda bizim yardımçı olma-

ğımız vacibdir. 

İngiltərə də iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün tədbirlər planı 

ha

zırlamışdır.  Belə  ki, qənaət tədbirləri çərçivəsində  İngiltərə 

kra

liçası II Yelizavetanın əməkhaqqının 2015-ci ilin aprel ayına 

q

ədər dondurulması nəzərdə tutulmuşdur. Buna səbəb kraliçanın 

g

əlirlərinin son illərdə  azalması  olmuşdur.  1991-2002-ci illər 

ara

sında illik 77 milyon funt-sterlinq alan kraliçanın gəliri 2008-

2009-cu ill

ərdə 38 milyona düşmüşdür.   

Böhranın  nəticələrindən biri kimi ekspertlər tərəfindən 

dün

yada ABŞ iqtisadiyyatının və dolların mövqelərinin zəiflə-

m

əsi qeyd olunur. İnvestorlar ABŞ-da aşağı faiz dərəcələrinin 

v

ə iqtisadiyyata külli miqdarda vəsaitlərin yönəldilməsinin nəti-

c

əsi  olaraq  inflyasiyanın  kəskin  artmasından  ehtiyatlanırlar. 

Bun

dan başqa, böhran dünya iqtisadiyyatında inkişafda olan öl-

k

ələrin rolunu artırıb ki, nəticədə dünya iqtisadiyyatının koordi-

na

siyası  və  ciddi qərarların  qəbul edilməsi sahəsində  “səkkiz-

lik” (G-8) birliyi deyil, “Böyük 20-

lər”in  (G-20) birliyi daha 

ak

tualdır. 

Böhran haqqında nəzəriyyələr ilk növbədə böhranların sə-

bəblərini müəyyən edən baxışlar sistemidir. Müasir iqtisadi böh-

ranın  tarixi  dərsləri  böhranla  əlaqədar  klassik  nəzəriyyələrə  bir 

daha  diqqət  yetirilməsini,  onların  təhlil  edilməsini  zəruri  edir. 

Çünki dünya iqtisadiyyatını idarə edən ölkələr və heç kim yeni 

böhranların baş verməməsinə zəmanət verə bilməz. 

XX  əsrin  ikinci  yarısında  böhran  mexanizmində  əmələ 

gələn  dəyişikliklər  (ifrat  istehsal  qiymətlərinin  artması,  pulun 

alıcılıq  qabiliyyətinin  azalması)  Qərb  iqtisadçılarını  bununla 

əlaqədar  düşünməyə  vadar  etdi.  O  zaman  böhranın  səbəbləri 

döv

lət xərclərinin çox olması ilə, inhisarların fəaliyyəti ilə (in-

hi

sarçı qiymətlərin qoyulması ilə) izah edildi. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

388 

XX əsrin 70-ci illərində isə sosial-iqtisadi vəziyyətin də-

yişməsi böhranların səbəbinin izahında yeni mülahizələr yarat-

dı. Xalis monetar nəzəriyyə belə hesab etdi ki, istehsalın dövrü 

xarakteri ancaq pul tədavülünün qeyri-stabilliyi ilə (sabitliyi ilə) 

izah oluna bilər. Pulun miqdarının və tədavül sürətinin artması 

və  yaxud  azalması  iqtisadiyyatda  yüksəliş  və  tənəzzülün  baş 

verməsinə gətirib çıxara bilər. Bu nəzəriyyəyə görə ilk baxışda 

ciddi  görünən  bir  çox  qeyri-pul  amilləri  (məsələn,  zəlzələlər, 

müharibələr,  təbii  fəlakətlər)  iqtisadi  şəraitin  pisləşməsinə  sə-

bəb olsa da onlar vəziyyətin uzun müddət üçün ümumi xarakter 

kəsb  etməsinə,  işsizlik  və  iqtisadi  resurslardan  tam  istifadə 

edilməməsinə səbəb ola bilməz. Ona görə də bu nəzəriyyə bü-

tün diqqətin pul amilinə verilməsini, xüsusən pul kütləsi vasi-

təsilə,  yəni  istehlak  xərclərinin  mənbəyini  dəyişməklə  iqtisadi 

aktiv

liyə nail olmağın mümkünlüyünü əsaslandırır. 

Rusiyanın üzdə olan iqtisadçılarından biri Rusiya Elmlər 

Aka

demiyasının direktoru, professor R.Qrinberqin böhrana dair 

baxışları    da  maraq  doğurur.  Onun  “Böhranla  əlaqədar  köpü 

kim  yaratdı”  məqaləsindəki  fikrinə  görə  bu  hadisənin  kökləri 

XX əsrin 60-70-ci illərindən başlayır. O zaman bazarın hər şeyə 

qadir  bir  güc  kimi  hökmranlıq  etməsi  ideologiyası  dünyada 

qələbə  çalmaqla  dövlətin  iqtisadiyyata  müdaxiləsi  tam  mənfi 

hadisə  sayıldı.  Nəticədə  orta  sinfə  qayğı  aradan  qalxdı,  yəni 

yoxsulların müdafiəsi sanki unuduldu və varlıların gəlirlərinin 

artmasına olan məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı. Nəticədə əhli-

nin  böyük  kütləsinin  alıcılıq  qabiliyyəti  aşağı  düşdü.  Elə  bir 

təklifin  artımı  stimullaşdırıldı  ki,  məhsulların  kimə  satılacağı 

şübhə doğurur. Beləliklə, alıcılıq qabiliyyətinin azalması isteh-

sa

lın da azaldılması zərurətini yaratdı. Deməli böhrandan çıxış 

üçün tələb lazımdır. Hazırda bu cür tələbi ancaq dövlət canlan-

dıra bilər

1

.      

                                                 

1

 

Bax: Р.Гринберг. Кто надул пузырь кризиса. «Аргументы и факты» 

газета. 2012, №  8,  c.17 

Pulun  

diktaturası 

 

 

389 

İqtisadçı  V.Luşin  də  böhranın  aradan  qaldırılmasında 

döv

lətin rolunu xüsusi qiymətləndirir. O qeyd edir ki, iqtisadiy-

yatda  kredit  proseslərini  aktivləşdirmək  üçün  dövlət  bankların 

real  sektorda  investisiya  qoyuluşları  sahəsindəki  riskləri  ya 

əvəzləməli, ya da ki, öz üzərinə götürməlidir.

1

  

İqtisadi təlimlər tarixindən məlum olan ifrat yığım nəzə-

riy

yəsinə görə böhran istehsalın strukturunda disproporsiya ya-

ran

dıqda baş verir. Bu nəzəriyyənin nümayəndələri M.Tuqan – 

Baranovski, Q.Kassel, A.Aftalon belə hesab edirlər ki, istehsal 

təyinatlı əmtəələr digər əmtəələrlə müqayisədə çox istehsal olu-

nur, nəticədə istehlak əmtəələrinin qiyməti artır, pulun çatışma-

ması baş verir və böhran qaçılmaz olur. 

Bu nəzəriyyənin iki variantı mövcuddur. Bunlar ifrat yı-

ğımın monetar və qeyri-monetar nəzəriyyələridir. 

İfrat yığımın monetar nəzəriyyəsinə görə böhranın səbəbi 

is

tehsalın strukturundakı disproporsiyaların nəticəsində kreditin 

ge

nişlənməsidir. 

İfrat  yığımın  qeyri-monetar  nəzəriyyəsinə  görə  isə  əsas 

səbəb texnoloji amildir. Texnoloji amili hərəkətə gətirmək üçün 

isə istehlaka deyil, investisiyaya üstünlük verilməlidir. 

Digər  bir  nəzəriyyə  istehlakın  kifayətsizliyi  nəzəriyyəsi-

dir. Onun nümayəndələri J.Sismondi və K.Rotbertusdur. Bu nə-

zəriyyəyə  görə  milli  gəlirdə  əməkhaqqının  payı  aşağı  ol-

duğundan yığım artır, yığılmış vəsait investisiyalaşma üçün isti-

fa

də olunmur, istehlak əmtəələrinə tələb azalır və nəticədə böh-

ran baş verir. 

Həm klassik nəzəriyyələrdə, həm də müasir nəzəriyyələrdə 

iqtisadi böhranın psixoloji faktorlarla bağlılığı mühüm yer tutur. 

Keyns,  Mitçell,  Hayek,  Robertson  belə  fikirdədirlər  ki, 

op

timizm və pessimizm iqtisadi fəallığa müsbət və mənfi təsirə 

                                                 

1

 

Bax.: Лушин В. Реакция на кризис и ее последствия для реального 

сектора Российской экономики. «Вопросы экономики» Журнал. 2011. № 

1, 

с.39. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

390 

ma

likdir, hətta onların təsir gücü faiz normasının, pul kütləsinin 

təsirindən zəif deyil, bu da böhranla və ya inkişafla nəticələnə 

bilər.  İqtisadi  alətlərlə  optimizmi  artırmaq  mümkündür.  Mə-

sələn, onların fikrinə görə insanlar o vaxta qədər optimist olur-

lar ki, kredit genişlənir və deməli, tələb artır. Kredit azaldıqda, 

tələb aşağı düşdükdə onlar pessimizmə yuvarlanırlar. 

Bu psixoloji nəzəriyyə istehlak, yığım və investisiya ara-

sında meyilliyi təhlil etməyə əsaslanır (istehlak, yığım və inves-

tisiya,  multiplikator  və  akselerator  nəzəriyyələrində  aydınlaş-

dırılır). 

Kembric  məktəbinin  nümayəndəsi  Artur  Piquya  görə  cə-

miy

yətdə  mövcud  olan  pessimizm  və  optimizm  halları  müvafiq 

ola

raq iqtisadiyyatda böhran və yüksəliş hallarını doğurur. İfrat in-

vestisiyalaşmanın da borc probleminə səbəb olması şübhəsizdir. 

İqtisadi nəzəriyyələrin səbəblərini izah edərkən daxili və 

xa

rici amillərin nəzərə alınması şübhəsiz vacibdir. Bununla əla-

qədar  P.Samuelsonun  mövqeyi  diqqəti  cəlb  edir.  O,  böhranla 

əlaqədar nəzəriyyələri eksternal və internal nəzəriyyələrə bölüb. 

P.Sa

muelson  eksternal  nəzəriyyədə  iqtisadi  səbəbləri  xarici 

amil

lərdə görən baxışları nəzərdə tutur. Xarici amillər dedikdə 

isə müharibə, inqilab, siyasi hadisələr göstərilir. 

Tarixi və müasir böhran nəzəriyyələrində nəinki böhranın 

nəticələri təhlil edilir, həmçinin profilaktik tədbir kimi, antitsik-

lik  tənzimlənmənin  həyata  keçirilməsi  də  öz  ifadəsini  tapmış-

dır. Məsələn, yeni keynsçi baxışa görə məcmu  tələbi dəyişdi-

rmək, dövlət xərclərini artırmaq və yaxud azaltmaq, vergi siste-

mini dəyişdirmək baş verə biləcək böhrana qarşı mühüm təsir 

va

sitələridir. 

Yeni konservatorlara görə isə mühüm təsir vasitələri kimi 

pul-

kredit  siyasətinin  dəyişdirilməsi,  pul  kütləsinin  yuxarı  və 

aşağı hədlərinin müəyyən edilməsi göstərilir. 

Bütün  məktəblərin  özünəməxsus  böhran  nəzəriyyələri 

var. Klas

sik  məktəbin  böhran  nəzəriyyələri  fransız  iqtisadçısı 

J.Se

yin satış bazarı qanununa əsaslanır. Bu qanuna görə istehsal 

Pulun  

diktaturası 

 

 

391 

təklif  doğurur  və  mükəmməl  rəqabət  şəraitində  tələblə-təklif 

öz-

özünə  tənzimlənir,  ona  görə  də  bu  tənzimlənmə  dövründə 

böh

ran  baş  verir.  Bu  tənzimlənmə  ani  baş  vermir,  müəyyən 

dövr tələb edir, bu dövr isə böhran dövrüdür. 

P.Samuelson  göstərir  ki,  Seyin  bazarlar  qanununa  görə 

təklif tələbi yaradır. Onun fikrinə görə ümumi alıcılıq qabiliy-

yəti məcmu gəlir və məhsula tam bərabər olduğundan, artıq tə-

ləb və ya artıq təklifin mövcudluğu mümkün deyil. C.M.Keyns  

J.B.Se

yin bu qanununu tənqid etmişdir. C.Keyns qeyd edirdi ki, 

heç də hər cür gəlir artımının istehlaka sərf olunması məcburi 

deyil

1

.    C.Keynsə  görə  Sey  və  Rikardodan  sonra  iqtisadçı  – 

klas

siklər  öyrədirdilər  ki,  təklifin  özü  tələb  doğurur.  Bu  vaxt 

onl

ar çox da aydın olmayan, lakin son dərəcə mühüm bir müd-

dəanı nəzərdə tuturdular: məhsulun bütün dəyəri birbaşa və ya 

do

layısı şəkildə onun alınmasına xərclənmişdir.

2

 

  

Bəzi  iqtisadçılar  bazardan  artıq  məhsulun  yığışdırılması 

üçün  “üçüncü  şəxslərin”  zəruriliyini  irəli  sürürlər  və  yalnız  bu 

hal

da böhranın aradan qaldırılmasını mümkün hesab edirlər. Bu 

fikir  ingilis  iqtisadçısı  Maltusa  və  fransız  iqtisadçısı  S.D.Sis-

mondiya  məxsusdur.  İqtisadi  ədəbiyyatda  Sismondinin  bu 

nəzəriyyəsi, “istehlakın kifayətsizliyi” nəzəriyyəsi də adlanır. 

İqtisadi fikir tarixində sadə və geniş təkrar istehsalın ma-

kro

iqtisadi proporsiyalarını, məcmu ictimai məhsulun reallaşma 

şərtlərini  müəyyən  edən  K.Marks  ifrat  istehsal  böhranının  sə-

bəblərini  kapitalizmin əsas ziddiyyətində və bu ziddiyyət nəti-

cəsində  makroiqtisadi  proporsiyaların  pozulmasında  görürdü. 

Ka

pitalizmin əsas ziddiyyətini isə K.Marks istehsalın ictimai xa-

rakteri il

ə  mənimsəmənin  xüsusi  kapitalist  forması  arasındakı 

ziddiyyət  kimi  vermişdir.  Marksa  görə  böhrandan  çıxmanın 

mü

hüm yolu əsas kapitalın yeniləşməsindən ibarətdir. 

                                                 

1

  Bax: 

Пол  А.Самуэльсон,  Вилям  Д.Нордхаус.  Экономика:  пер.  с 

англ. – М.: «БИНОМ», «Лаборатория базовых Знаний », 1997, с.639.  

2

  Bax: Con Meynard Keyns. M

əşğulluq,  mənfəət və  pulun ümumi 

n

əzəriyyəsi. Qanun, 2001, s.20. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

392 

XX əsrdə iqtisadi böhranların məzmununda əmələ gələn 

dəyişikliklər iqtisadi böhran nəzəriyyəsində də əksini tapmışdır. 

Mo

netar sektorun inkişafı, dövlət – bazar iqtisadiyyatı əlaqəsi-

nin  dəyişməsi  (iqtisadiyyatın  liberallaşma  dərəcəsinin  artması 

ilə dövlətin rolunun azalması) belə bir fikrin yaranmasına səbəb 

olmuşdur  ki,  böhranın  səbəbi  bank kreditləri  və  bank  faiz  də-

rəcəsidir. Böhran dövründə bank kreditləri azalır, nəticədə faiz 

norması artır,  bu da nağd pul kütləsinin azalmasına səbəb olur 

və ifrat istehsal böhranına gətirib çıxarır.   

C.Keynsin yazdığına görə iqtisadi tsikldə xarakterik cəhət 

var ki, bu da böhran adlanır. O, böhranı gözlənilməz və kəskin  

yüksəlmənin enmə ilə əvəz edilməsi kimi göstərir.  

K.F.Herman  inkişafın  öncül  məqsədlərini  ortaya  atan  hər 

bir gözlənilməz halı böhran adlandırır. Bu, fəaliyyətdə satış həc-

minin 

azalması, səhm kurslarının düşməsi, sosial münaqişələr və 

s. 

kimi  kəskin  dəyişikliklərdir  ki,  onların  nəticələrini    ölçmək 

olar.  

A.A.Boqdanov  böhranın  həlli  üçün  iqtisadi  sistemlərin 

trans

formasiyaya uğrayacağını söyləyir. Ya yeni sistemdə birlə-

şirlər, ya da başqa komplekslərə ayrılırlar.

1

   

Bu göstərilən nəzəriyyələrlə yanaşı, böhranları qeyri-iqti-

sa

di,  məsələn,  siyasi amillərlə,  təbii  hadisələrlə,  pis  idarəetmə 

ilə izah edən nəzəri baxışlara da rast gəlmək olar. 

Müasir qlobal iqtisadi böhran t

əkcə professional iqtisadçı 

alim

lərin deyil, dünyanın görkəmli elm xadimlərinin də diqqət 

mərkəzində olmuşdur. Həmyerlimiz, dünya şöhrətli alim, qeyri-

səlis  məntiq  nəzəriyyəsinin  yaradıcısı  Lütfi-Zadənin  böhran 

haqqında fikirləri də maraq kəsb edir. Onun mülahizələrinə gö-

rə  müasir  iqtisadi  böhran  dünyada  artan,  lakin  kifayət  qədər 

düzgün tənzimlənməyən qarşılıqlı asılılıqlardan törəmişdir. 

                                                 

1

 Bax

: Антикризисное управление. Теория и практика: учеб. пособие 

для студентов вузов, обучающихся по специальностям экономики и 

управления / (В.Я. Захаров и др.) ; под ред. В.Я.Захарова. – 2-е изд., 

перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2009,  с.6. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

393 

Buradan belə bir fikir yaranmamalıdır ki, bu görkəmli alim 

dünyadakı  asılılıqların  azaldılmasının  tərəfdarıdır.  Əksinə  Lütfi-

Zadə belə hesab edir ki, bu asılılıqların artırılması müasir dövrün 

tələbidir və vacibdir. Lakin onlar düzgün idarə olunmalıdır. 

Amerikada  oğul  Buşun  hakimiyyəti  dövründə  düzgün 

ida

rə olunmayan bu asılılıqlar əvvəlcə bu nəhəng ölkədə, sonra 

isə bütün dünyada böhrana səbəb olmuşdur. Böhranın nəticələri 

o qədər ağır olmuşdur ki, az bir vaxtda onları aradan qaldırmaq 

mümkün deyildir. 

Lakin bir həqiqət vardır ki, iqtisadi böhran iqtisadi sistem 

ha

disəsidir. İndi artıq bazar iqtisadiyyatı sisteminin kifayət qə-

dər səmərəli olmadığından geniş bəhs edilir. Dövlət tənzimlən-

məsinin qeyri-səmərəli və zəif olması, dövlət mülkiyyətinin ki-

fa

yət qədər təsirli olmaması fikirləri də irəli sürülür.  

Deməli, iqtisadi böhran hadisəsini konkret səbəblərlə de-

yil, daha geniş müstəvidə, yəni bir sistem hadisəsi kimi araşdır-

maq lazımdır. Əlbəttə, bu da özlüyündə asan bir məsələ deyil 

və yeni alternativ nəzəriyyələrin yaranmasını tələb edir. 

İqtisadi böhranların daha tez-tez baş verməsi, onların 

qısa müddətdə  dünya  ölkələrinin  əksəriyyətini  bürüməsi, 

bu böhranların nəticələrinin daha ağır olması ondan xəbər 

ve

rir  ki,  müasir  iqtisad  elmi  problemin  kökündən  həllinə 

qa

dir deyil. Deməli, bu elmin özündə, xüsusən fəlsəfi əsasla-

rında dəyişikliklər etmək zərurəti yaranıb. 

Tarixən  ənənəvi  böhranlar  kifayət  qədər  öncə  görünən 

döv

rə malik idilər, həmin böhranlar iqtisadiyyatı zəif və müflis-

lərdən təmizləyir, güclülərə isə yol açırdı. 

İndiki vəziyyətdə keçmiş anlayışlar kifayət deyil. Çünki in-

diki böhran 

əvvəlkilərdən  radikal  şəkildə  fərqlənir.  Bu  böhran 

yalnız  təzahür  formalarına  görə  maliyyə  böhranıdır.  Əsas  cəhət 

ondadır ki, maliyyə buludu arxasında daha dərin proseslər gizlənir.  

Professor Q.Kolodko doğru olaraq göstərir ki, dünya iqti-

sa

diyyatındakı  hazırkı  pozuntular  maliyyə-iqtisadi  böhranı  ilə 

əlaqələndirilmir. Sarsıntılar ciddi maliyyə böhranından başladı.