AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
siyaya şərait yaradır. Rüşvət və korrupsiyadan əldə edilən
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
- Rüşvət, şapka və korrupsiya pulu öz məqsədli məcrasın- dan iqtisadi al ət funksiyasından çıxarıb eybəcər bir formaya, iyr
- Rüşvət təkcə pul ilə olmur, mənəvi rüşvət daha qorxuludur. Yaltaqlıq nədir Rüşvət verməkdir
|
siyaya şərait yaradır. Rüşvət və korrupsiyadan əldə edilən qanunsuz g əlirlərin əldən çıxmasından narahatlanan mə- murlar h əmişə normal islahatların əleyhinə çıxır, hüquqi, demokratik dövl ət quruculuğuna mane olurlar, ağlasığma- yan yalanlar danışırlar. Korrupsiya hər bir dövlətin inki- şafına mane olan bəladır. Korrupsiyanın mahiyyəti – vəzifəli şəxsin qanunsuz ola- raq şəxsi mənfəət əldə etmək və səlahiyyəti çərçivəsində başqa şəxslərə neqativ qaydada təsir etmək gücünə malik olmasıdır. Dünyada korrupsiyanın formaları müxtəlifdir: rüşvətxor- luq, qohumbazlıq, yerlibazlıq, “şapka” tələb etmə, himayədarlıq (krişa) və s.. Az ərbaycanda 13 yanvar 2004-cü ildə qəbul edilmiş və 1 yanvar 2005-ci ild ən qüvvəyə minmiş «Korrupsiyaya qarşı mübariz ə haqqında» Qanunda korrupsiyaya aşağıdakı kimi tərif ve rilmişdir: korrupsiya – vəzifəli şəxslərin öz statusundan, təm- sil etdiyi orqanın statusundan, vəzifə səlahiyyətlərindən və ya h əmin status və səlahiyyətlərdən irəli gələn imkanlardan istifa- d ə etməklə qanunsuz olaraq maddi və sair nemətlər, imtiyazlar v ə ya güzəştlər əldə etməsi, habelə fiziki və hüquqi şəxslər tərə- find ən qeyd edilən maddi və sair nemətlərin, imtiyazların və ya güz əştlərin qanunsuz olaraq vəzifəli şəxslərə təklif və ya vəd Pulun diktaturası
258 olunması və yaxud verilməsi yolu ilə həmin vəzifəli şəxslərin ələ alınmasıdır 1 . Korrupsiya iqtisadiyyatı üzrə tədqiqatların çoxunda əsas diqq
ət onunla mübarizə üçün müxtəlif yolların axtarılmasına yön
əlir. 2 M əsələn, Adam Smitdən sonra Q.Bekker və C.Stiqler əsərlərində təsdiq edirlər ki, korrupsiyanın aradan qaldırılması üçün m əmurların əməkhaqları elə artırılmalıdır ki, onlar ha- radasa “k ənardan” heç bir şey ala bilməsinlər... Dünya x əritəsində Sinqapur kiçik bir ölkədir. Lakin müs- t əqillik əldə etdikdən sonra orada korrupsiya ilə mübarizə qısa bir müdd ətdə bir neçə istiqamətdə həyata keçirildi: 1.
N əticədə hər hansı sahibkarlıq fəaliyyətinə başlayarkən icazə və lisenziya almağa ehtiyac qalmadı. 2.
ət qulluğunda çalışanların və məhkəmə hakimlərinin əməkhaqları kəskin surətdə artırıldı. Ən güclü vəkillər hakim v əzifələrinə cəlb edildi. (Çünki bütün ədalətsizliklər son nəticə- d ə məhkəmədə həllini tapır). 3
ədbirlərin nəticəsində bir sıra məmurlar həbs edildi, b əziləri isə intihar yolunu seçdi. Sinqapurun ilk Baş naziri Li Kuaç Yu hakimiyyətə gələr- k ən demişdir: “Biz bu ölkəni cənnətə çevirəcəyik”. Tez bir za- manda o v ədinə əməl etdi. Li Kuaç Yuya sual verəndə ki, “bəs siz buna nec ə nail oldunuz?” O, cavabında demişdir “əvvəl üç ya xın dostunuzu həbs edin, siz də, onlar da niyə həbs olunduq- la rının səbəbini gözəl bilir” cavabını verib.
1 Bax: «Az ərbaycan» qəzeti. 11 fevral 2005-ci il. 2 Qeyd: Burada söhb ət hüquqi qanunlarla deyil, iqtisadi islahatlar və sanksi- ya larla aparılan mübarizədən gedir. 3 Qeyd: Heç d ə təsadüfi deyildir ki, Fransa prezidenti Fransua Olland Türki- y ədə olarkən (2014-cü ilin yanvarın axırı) 2013-cü il 17 dekabr “böyük rüş- v ət” əməliyyatı ilə bağlı deyib: “Mühüm olan ölkədə rüşvətin olması deyil. Rüşvət hər ölkədə var. Əsas odur ki, rüşvətxoru həbs edəcək, cinayət işi qal- dıracaq azad məhkəmələr olsun”. Pulun diktaturası
259 Göründüyü kimi, Sinqapurda korrupsiyaya qarşı mübari- z ədə heç kimə güzəşt olunmayıb və bununla da qeyri-adi bir öl- k ə yaradıblar. Əlbəttə, korrupsiyanı cərəyanın gücü və ya bədən çəkisi kimi d
əqiq və etibarlı ölçmək çox çətindir. Korrupsiya – mü- r əkkəb sosial hadisədir. Bu sferada pozitiv elmin bu anlayışa hansı məna verə biləcək dərəcədə ölçülməsi olduqca çətindir. Və bu o dem
əkdir ki, ümumiyyətlə mümkün deyil. Sözsüz, ölçü cihazları çəki və ampermetrdən çox fərqli olacaqdır. Lakin son n əticə həmin olacaq. Korrupsiyanın müxtəlif təzahürləri – müxt əlif korrupsiya bazarlarında müxtəlif ölkə və şəhərlərdə, müxt əlif dövrlərdə - fiziki ölçülərdə olduğu kimi, rəqəmləri köçür ə bilərik. Rəqəmlərin belə köçürülməsi aydın olacaq və bu əsasda deyə bilərik ki, hər hansı bir bazarda korrupsiya daha çoxdur v
ə ya bu şəhərdə məmurların korrupsiya həmləsi iki dəfə azdır və ya ötən üç il ərzində bu ölkədə korrupsiya əhəmiyyətli d ərəcədə artıb (azalıb). Qeyd etm ək lazımdır ki, korrupsiyanın mürəkkəb sosial hadis ə kimi, bədən çəkisi kimi ölçmək çox çətindir. Boru ilə axan elektrik enerjisinin ölçülm əsi təkcə cərəyanın gücü ilə mümkün deyil. Korrupsiya is ə daha mürəkkəb və maraqlıdır. 1
Az ərbaycan Respublikasının 30 dekabr 2003-cü il tarixli Qanunu il ə 4 noyabr 1999-cu ildə «Korrupsiya ilə əlaqədar mül- ki-hüquqi m əsuliyyət haqqında» və 27 yanvar 1999-cu ildə Strasburqda q əbul edilmiş «Korrupsiya ilə əlaqədar cinayət mə- suliyy əti haqqında» Konvensiyaya müvafiq qeyd-şərtlər və bə- yanatla birg ə təsdiq edilmişdir. Bundan başqa, Azərbaycan Respublikası «Korrupsiyaya qar
şı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Konvensiyası»nı imzalamış v ə Prezidentin 3 sentyabr 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə «Kor- 1 Bax: Левин М.И., Левина Е.А., Покатович Е.В. Лекции по экономике коррупции (Текст): учеб. пособие / М.И.Левин, Е.А.Левина, Е.В.Покато- вич; Нац. исслед. Ун-т «Высшая школа экономики». – М.: Изд. Дом Высшей школы экономики, 2011, с. 215, 250, 251. Pulun diktaturası
260 rupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Dövlət Proqramı (2004-2006-cı ill ər) » təsdiq edilmişdir. Bütövlükd ə, son illər Azərbaycanda korrupsiya ilə bağlı aşağıdakı qanunverici və normativ - hüquqi aktlar qəbul edil- mişdir:
1.
“Korrupsiya il ə əlaqədar cinayət məsuliyyəti haqqında” Kon
vensiyanın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublika- sının Qanunu. 30 dekabr 2003-cü il. 2.
ə əlaqədar mülki-hüquqi məsuliyyət haq- qında” Konvensiyanın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Res- pub likasının Qanunu. 30 dekabr 2003-cü il. 3.
“ Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Res- publikasının Qanunu. 13 yanvar 2004-cü il. 4.
(2004-2006- cı illər)”. 3 sentyabr 2004-cü il. 5.
ərbaycan Respublikasının Baş Prokuroru yanında Kor- rup
siyaya qarşı Mübarizə İdarəsinin Əsasnaməsi”. 28 oktyabr 2004-cü il. 6.
ərbaycan Respublikasının Dövlət Qulluğunu İdarəetmə Şurası yanında Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiya haq qında Əsasnamə” 13 may 2005-ci il. 7.
“V əzifəli şəxslər tərəfindən maliyyə xarakterli məlumatla- rın təqdim edilməsi qaydaları”. 24 iyun 2005-ci il. 8.
Res publikasının bəzi qanunvericilik aktlarına əlavələr və dəyi- şikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanu- nu. 3 mart 2006- cı il. 9.
“Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üz- r ə Milli Strategiya və onun həyata keçirilməsi ilə bağlı 2007- 2011 ill ər üçün Fəaliyyət Planı”. 28 iyul 2007-ci il. «Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında» Azərbaycan Res
publikası Qanununun 7-ci maddəsinə görə vəzifəli şəxslərin ya xın qohumları, seçkili vəzifələr və qanunvericiliklə nəzərdə Pulun diktaturası
261 tutulan dig ər hallar istisna olmaqla, bilavasitə onun tabeliyində olan heç bir v əzifə tuta bilməzlər. F.Qarayev “korrupsiya termini il ə rüşvət” anlayışını bir-bi- rind
ən ayırır. “Korrupsiya” termini öz etimologiyasına və ya m ənşəyinə görə latın sözü “corruptio” olub “rüşvətlə ələ almaq” dem əkdir. Mahiyyətinə görə korrupsiya – iqtisadiyyat sferasında dövl ət strukturlarının cinayət aləminin strukturları ilə qovuşması, el əcə də ictimai və siyasi xadimlərin vəzifəli şəxslərin pulla, rüşvətlə, bəxşişlə ələ alınması, öz tərəfinə çəkməsi və satqınlığıdır. Korrupsiyadan f ərqli olaraq rüşvətxorluq əlverişli razılığa nail olunması, xüsusi informasiyanın əldə olunması və ya rüşvət alanın qanuni yolla ala bilm ədiyi digər yardımın əldə olunması məq- s ədilə dövlət strukturlarına və ya rəqabət aparan firmaların əmək- daşları kimi digər şəxslərə pulun, qiymətli əşyaların verilməsində v ə ya xidmətlərin göstərilməsində ifadə olunan mükafatdır. 1
Amma ensiklopedik lüğətlərdə korrupsiyaya bir qədər f ərqli, lakin lakonik tərif verilir: “Korrupsiya – öz xeyri üçün dövl ət vəzifəsindən istifadə edilməsidir.” 2
«Freedom House» t əşkilatının 2006-cı ildəki «Keçid edən ölk
ələr» adlı hesabatında demokratik idarəçiliyi araşdırarkən 4 indikator üzr ə ölkələr dəyərləndirilir: ictimai fikrə hörmət, mülki azadlıq, qanunun aliliyi və şəffaflıq. Nəticələr göstərir ki, ortaya çıxan ən böyük qlobal problem korrupsiyadır. Araşdırma aparılmış 30 ölkədən heç biri korrupsiyaya qarşı mübarizənin s əviyyəsinə görə müvafiq balı yığa bilməmişlər. Susan Rouz- Akkerman yazır: «Korrupsiya və iqtisadi ar- tım eyni vaxtda mövcud olursa, rüşvətlər zərərlərə və saxtalaş- dırmalara gətirib çıxarır. Korrupsiyaya yol verən yüksək rütbəli m əmurlar qeyri-məhsuldar investisiyaları dəstəkləyir və köhnə in vestisiyalara lazımi diqqət ayırmırlar…
1 Bax: F.Qarayev. Korrupsiya sindromu, onun genezisi v ə anatomiyası. “İqtisadiyyat” qəzeti. 20-27 sentyabr 2000-ci il. 2
Советский энциклопедический словарь. Издательства “Советская энциклопедия”. 1980, с. 642. Pulun diktaturası
262 … Müxt
əlif ölkələrdəki empirik tədqiqatlar bir daha göstərib ki, korrupsiya iqtisadi artıma və məhsuldarlığa mənfi təsir göstərir. Amma bu fakt özlüyünd ə antikorrupsiya strategiyasını la- yih ələşdirməyə az kömək edir» 1 . O, daha sonra yazır: «Korrupsiya dövl ət hakimiyyətinin şəxsi qazanc naminə istifadə edilməsidir… «Yüks ək korrupsiya» hökumətin yuxarı dairələrində baş verir və əsas hökumət layihə və proqramlarını əhatə edir» 2 . Korrupsiya i qtisadi artıma və məhsuldarlığa mənfi təsir etm əklə bərabər iqtisadiyyatın ən böyük problemi olan inflyasiya, işsizlik və yoxsulluğun kəskinləşməsinə də ciddi təsir göstərir. M əsələn, korrupsiya əsasən bir pul hadisəsi olduğu üçün pul t ədavülü qanununu pozur - pulun dövriyyə sürətini dəqiqləş- dirm əyə, tədavüldəki pul kütləsini müəyyənləşdirməyə imkan vermir. X əlvəti (qeyri-qanuni) gəlirlər kimi təzahür etdiyindən vergi daxilolmalarına mənfi təsir göstərir. Korrupsiyadan yaranan gəlirlər çox hallarda bir qrupun ifrat istehlak m əqsədlərinə yönəldilir. Pareto effektliyin ə görə isə bir qrupun ifrat istehlakı digərlərinin yoxsulluq iç ərisində yaşaması deməkdir. Beləliklə, korrupsiya g əlirlərdə və həyat səviyyəsində əsassız fərqlərə səbəb olur. Bu f ərqlər də son nəticədə bir çox makroiqtisadi proporsiyaların pozulmasına gətirib çıxarır. Hazırda dünya ölkələrinin əksəriyyətini bürümüş dünya iqtisadi böhranının səbəbləri göstərilərkən puldan spekulyativ (möht əkirlik) istifadə xüsusi olaraq vurğulanır ki, bu da korrupsiya hadis əsi ilə bilavasitə bağlıdır. Korrupsiya t əmənnalı şəxsi maraqlarla ictimai milli maraq- ların toqquşmasıdır ki, bu halda şəxsi maraqlar önə çəkilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə isə həmişə ictimai maraqla şəxsi maraqlar düzgün əlaqələndirilir. Əks təqdirdə korrupsiya daha da inkişaf edə bilər. Bu nöqteyi-n əzərdən dünya təcrübəsində əksər tədqiqatçılar (o cüml
ədən iqtisadçılar) Dünya Bankının mütəxəssislərinin təklif etdiyi t
ərifə üstünlük verirlər: «Korrupsiya – şəxsi maraqlar naminə
1 Bax: Susan Rouz – Akkerman. Hakimiyy ət və korrupsiya: səbəblər, n əticələr və islahatlar (Azərbaycan dilində) CAMBRIDGE Universiteti N əşriyyatı. 1999, s.3. 2 Yen
ə orada, s. 27, 91. Pulun diktaturası
263 s əlahiyyətli hakimiyyət orqanları tərəfindən sui-istifadə edilm ədir»
1 . Korrupsiyanın meydana çıxmasına zəmin yaradan, ona təkan ver ən amillərdən biri – mütəşəkkil cinayətkarlıqdır. Korrupsiya dövl ət xəstəliyidir. O siyasi, iqtisadi, milli və mənəvi təməlləri sarsıda bilər və bu da dövlətin məhvinə aparıb çıxara bilər. H ələ vaxtilə korrupsiya mövcud olmayanda rüşvət anlayışı mövcud olmuşdur. O zaman Cəlaləddin Rumi yazırdı: «Ey rüşvət yey
ən sən fil balası yeyirsən. Buna görə fil sənə düşməndir. Bir gün g əlib səni yox edəcək». Bir bayatıda deyildiyi kimi: «Ay şəfəqi aynan gedər, Qışın qarı yaynan gedər. Rüşvətxorun yığdıqları, Haynan g
əlib, vaynan gedər». S.R.Akkerman yazır: «Rüşvətin səviyyəsi çox da müxtəlif deyil. H əmin məbləğin yalnız nə qədər olduğunu deyil, onun xər- cl əndiyi də maraq doğurur». «Rüşvətlə dövlət məmurları ilə iş görm əyin baha başa gəlməsi bəzi firmaları qeyri-rəsmi sektorda f əaliyyət göstərməyə, bir çoxlarını isə satış, qiymət və əməkhaqqı c ədvəllərində rəqəmləri aşağı göstərməyə sövq edir. Bundan dövl ətə dəyən zərərsə hədsizdir və həmçinin rüşvətlərin səviyyəsi investisiyanı və yeni firmaların gəlişini məhdudlaşdırır… Rüşvətxorluğun müdafiəsi əksər hökumət qanun və qaydalarının s əmərəsizliyi və təsadüfiliyindən irəli gəlir» 2 . M əhəmməd Peyğəmbər (s) demişdir ki: «Allah rüşvət ve- r ənə də, rüşvət alana da, onların arasında vasitəçilik edənə də lənət etsin».
1
номической теории. «Вопросы экономики». 2007. № 1, с. 34. 2 Bax: Susan Rouz – Akkerman. Hakimiyy ət və korrupsiya: səbəblər, nə- tic ələr və islahatlar (Azərbaycan dilində) CAMBRIDGE Universiteti Nəş- riyyatı. 1999, s. 4, 15, 25; Сюзан Роуз-Аккерман. Взяточничество. Эко- номическая теория / Под ред. Дж.Итуэлла, М.Милгейта, П.Ньюмена: пер. с англ. / Науч.ред.чл.корр. РАН В.С.Автономов. – М.: ИНФРА – М., 2004 – XII, c. 19-25. Pulun diktaturası
264 Korrupsiyadan f ərqli olaraq rüşvəti dövlət qulluqçusu olma- yan h
ər hansı bir adam da ala bilər. Azərbaycan Respublikasının Cinay
ət Məcəlləsinin 311-ci maddəsində yazılıb: “Rüşvət alma, y əni vəzifəli şəxsin xidməti vəzifəsinin (səlahiyyətlərinin) icrası ilə əlaqədar hər hansı hərəkətə (hərəkətsizliyə) görə, eləcə də xidmət üzr
ə ümumi himayədarlıq və ya laqeydlik müqabilində özü və yaxud üçüncü şəxslər üçün birbaşa və ya dolayı yolla, şəxsən və ya vasit əçidən istifadə etməklə maddi və sair neməti, imtiyazı və ya güz əştli istəməsi və ya almasıdır...” 1
dan iqtisadi al ət funksiyasından çıxarıb eybəcər bir formaya, iyr ənc proseslərin həyata keçirilməsi istiqamətinə yönəldib. Rüşvət sanki insanların haqlarına qarşı çevrilən gəlir mənbəyi- dir. Rüşvət insanı mütiləşdirir, mərdi namərdə çevirir, tamah- karlıq, saxtakarlıq, yalanlar əsasında idarəçilik yaradır, onun dağıtdığı hakimiyyəti heç bir düşmən dağıda bilməz. İstənilən h ədiyyə məqsədli verilibsə, deməli, o rüşvətdir. Rüşvət xərçəng x əstəliyidir. Rüşvətin qarşısı alınsa real sektor inkişaf edər. XX
əsrin 60-cı illərində yazıçı, dramaturq Sabit Rəhman ya- zırdı: “Hamı rüşvətxor deyil, ancaq tək-tük rast gəldiyimiz rüş- v ətxorlar hamını əsəbiləşdirir. Rüşvət təkcə pul ilə olmur, mənəvi rüşvət daha qorxuludur. Yaltaqlıq nədir? Rüşvət verməkdir, yaltaqlığı qəbul etmək isə rüşvət almaqdır. “Yoldaş filankəs”, siz öz xalqınızı nə qədər dərindən sevirsiniz. “Yoldaş filankəs, dün ənki çıxışınız nə qədər ağıllı çıxış idi.” Yalan deyir. Rüşvət verir. Filank əs isə bu rüşvəti qaytarıb onun üzünə çırpmaq- dansa, əksinə, qəbul edib cibinə qoyur və sevindiyindən xəmir kimi yayılır, əvəzində isə, yeri düşəndə onu, rüşvət verəni saxlayır” 2 . Rüşvətxorluq dövlət işlərində problemlərin dövlət yolu ilə, qanunlarla yox, şəxsi münasibətlər əsasında qeyri-dövlət yolu ilə görülm əsidir. Qanunla görüləsi işlər, hətta qanuni olub-olmamasın- 1 Bax: Az ərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. “Hüquq ədəbiy- yatı” nəşriyyatı. Bakı – 2012, s. 227. 2 Bax: Sabit R əhman. Seçilmiş əsərləri. V cild, Bakı, 1978, s. 283. Pulun diktaturası
265 dan asılı olmayaraq, bürokratik əngəllər törətməklə də pul və ya h ədiyyə ilə məsələnin həll olunmasıdır. Rüşvət quru, ürəksiz bür okratiyanın alternatividir. Rüşvət artıq bəzi ölkələrdə iqtisadi və h ətta siyasi mexanizmə çevrilib. Müasir dövrd ə xüsusən postsosialist ölkələrində normal si- yasi v ə iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi günün tələbidir. Bu ölk ələrin iqtisadiyyatı bir sıra çətinliklərlə, problemlərlə üzləşib. Uzun müdd ət yığılıb qalan problemləri həll etmək üçün, ciddi islahatların aparılması zəruridir. Hələlik bu ölkələrdə ən vacib m əsələ bazar iqtisadiyyatlı dövlət qurmaqdır. Bu hüquqi dövlət olmalı və bütün qanunlar işləməlidir. Elə bir iqtisadiyyat yaratmalı ki, rüşvət, “şapka”, korrupsiya və inhisarçılıq orada qərarlaşa bilm əsin.
İqtisadi ədəbiyyatda yazıldığı kimi, hər il Qərbdə biznes rüş- v ətə nəhəng məbləğlər ayırır ki, dost, nüfuz və müqavilələr qa- zansın. Ən ehtiyatlı qiymətləndirməyə görə, təkcə ABŞ-da bir il ərzində rüşvətə 80 milyard dollar sərf edilir. Bu qədər pula, BMT- nin hesablamalarına görə, bütün dünyada yoxsulluğu aradan qaldırmaq mümkündür. Rüşvət verənlər, o cümlədən milli və transmi lli şirkətlər, konsaltinq şirkətləri və hətta milli ixrac kreditl əri agentlikləri kimi hökumət idarələri xüsusi tənqidə məruz qalırlar (Fransanın məxfi xidmətinin məruzəsinə görə, ölkənin r əsmi ixrac kreditləri agentliyi 1994-cü ildə əcnəbi müştərilərə hərbi avadanlığa görə təxminən 2 milyard dollar vermişdir). Korrupsiya mövzusunda ged ən siyasi müzakirələrin mərkəzində çox vaxt inkişaf edən ölkələr durur, fırıldaqçılıq, dələduzluq, oğurluq və rüşvətxorluq həm də Şimala şamil edilir və onların iqtisadi ziyanı heç d
ə az deyil. Təkcə ABŞ-da fırıldaq və korrupsiya hər il 400 milyard dollar aparır 1 .
Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|