AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Az ərbaycanın xalq yazıçısı, detektiv yazar Çingiz Abdullayev
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Az ərbaycanın xalq yazıçısı, detektiv yazar Çingiz Abdullayev Modern.az saytına verdiyi müsahibədə yazır ki, insanların bəziləri fikirl əşirlər ki, ən vacib şey puldur. Mən bir dəfə bu cür danışanda bir kişi qalxdı dedi ki, Çingiz müəllim, siz başa düşün ki, siz dey ənlərin hamısı demoqogiyadır. Siz uşaqları aldadırsınız, bu gün
1 Bax: B
əzi ümumi qayğılar. Bakı.: 2003, s. 141. Pulun diktaturası
266 dünyada ən vacib şey puldur. Pulun olsa hər şeyin var, yoxdursa heç kims ən. Mən də cavab verdim ki, siz burda camaatın yanında deyirsiniz ki, h ər şeydən üstün puldur. Neçə yaşınız var ? Dedi ki, 34. Yen ə sual verdim ki, uşaqlarınız var ? Bildirdi ki, bir oğlu, bir qızı var. Qızı məktəbdə oxuyur, oğlu isə futbolla məşğul olur. Dedim, onda siz ə bir sual verəcəyəm xahiş edirəm inciməyin. Allaha inanırsınız ? Dedi, əlbəttə inanıram. Oruc da tuturam. Sual etdim ki, onda b əs qorxmursan ki, Allah səni eşidə bilər. Axı sən ona inanırsan. Deyirs ən ki, dünyada hər şeydən üstün puldur. İndi soruşuram, qızınızın gözlərini neçəyə satarsınız ? Kişi pərt oldu. Oğlunuz futbol oynayır. Birdən Allah eşidib sizə milyon pul göndərir, amma oğlunuzun ayaqlarını alar. Kişi qorxdu. Dedim, əgər qorxursansa, onda bel ə demə. Puldan da gözəl şeylər var... Yazıçı daha sonra yazır: “Rüşvətxor məmur əslində fahişədən d ə pisdir, çünki fahişə bədənini satır, məmur isə vicdanını”. 1 Korrupsiya eyni zamanda şirkət əməkdaşlarının mənə- viyyatını korlayır. Bu hal Azərbaycanda özünü daha qabarıq formada əks etdirir. Şirkət sahiblərinin “mütləq hakim” ol- ma ları, heç bir müdafiə mexanizminin əməkdaşlara tətbiq edilm əməsi, xüsusi mülkiyyətin doğurduğu “mənəm-mənəm- lik”, h əmkarlar təşkilatlarının olmaması və ya zəifliyi onların hüquqlarının tez-tez pozulmasına gətirib çıxarır. Xüsus ən qadınlara qarşı münasibət, onların mənəvi saf lığının çox hallarda pozulması halları narahatçılıq do- ğurmaya bilməz. Bu müasir dövrdə o dərəcədə hiss olunma- sa da g ələcək genefondumuzun məhvinə aparıb çıxaran d əhşətli prosesdir. N əticədə korrupsiya insanların qanunlara hörmətsizliyinə, əxlaqsızlığa, mənəviyyatsızlığa, etibarsızlığa, cinayət hallarının artmasına və bütövlükdə dövlətə qarşı inamsızlığa gətirib çıxarır. Ad ətən ölkələr və xalqlar güclü dövlətçiliyi özlərinin mühüm tarixi nailiyy əti hesab edirlər. Lakin bir reallıq da var. Bir ölk ədəki korrupsiya geniş yayılıb, deməli, orada dövl ətçilik zəifdir.
1
Pulun diktaturası
267
6.2. Korrupsiya neqativ siyasi v ə iqtisadi h əyat tərzi kimi
Korrupsiyanın mahiyyəti onun növlərində təzahür edir. Konkret olaraq iki növ korrupsiya mövcuddur: siyasi v ə iqtisa- di. Siyasi korrupsiya – v
əzifəli şəxsin təkcə pul qazanmaqla ki- fay
ətlənməməsi, həmçinin bu məqsədlə siyasi hakimiyyəti ələ almaq c
əhdi və məqsədidir. İqtisadi korrupsiya isə vəzifəli şəx- sin öz hakimiyy ət səlahiyyətlərindən istifadə edərək maddi gə- lir, pul v əsaitləri əldə etməsidir. B əzi siyasi nəzəriyyəçilər siyasi korrupsiyanın səbəbini ölk ədə demokratiyanın olmamasında, sərt qanunların mövcud- lu ğunda, diktatura rejiminin hökm sürməsində, digər qrup isə qeyri-mü əyyən siyasi sistemin mövcudluğunda görürlər. H.Yepifanova korrupsiyanın aşağıdakı iki mühüm tipinə xüsusi diqq ət yetirir. Bu, institusional və siyasi korrupsiyadır. İn- stitusional korrupsiya institutların (məsələn, siyasi partiyaların) f əaliyyət göstərməsindən fayda axtarışı ilə əlaqədardır. Siyasi korrupsiya is ə ya ictimai sektorda, ya da ictimai və xüsusi sek- torların maraqlarının kəsişməsində (məsələn, siyasətçilər resurs- lardan istifad ə etməkdən qanunsuz fayda mənimsəməklə bu re- surslara öz imtiyazlı əlyetərliyindən istifadə edilməsi zamanı) baş verir. Həm institusional, həm də siyasi korrupsiya, bir qayda olaraq transaktiv korrupsiyanın müxtəlif növlərindən ibarətdir 1 .
əbii resurslarla zəngin olan ölkələrdə gəlirlərin mənim- s ənilməsi və onlardan şəxsi varlanma üçün istifadə cazibəsi var. Resurslardan g ələn gəlir böyük pul vəsaiti deməkdir ki, siya- s ətçilər onu mənimsəyə bilər. 1
Бах: Н.Епифанова. Исследование коррупции на основе методов экономической теории. «Вопросы экономики». 2007. № 1, с. 35. Pulun diktaturası
268 H ətta dövlət başçıları öz vəzifə səlahiyyətlərini ölkə kon stitusiyasına uyğun yerinə yetirmirlərsə, bunun özü də mahiyy ət etibarı ilə siyasi korrupsiya hesab edilir. B əzi dövlətlərdə korrupsiya əhali tərəfindən adi bir proses kimi q əbul edilir, bütün iqtisadi proseslər sanki bu- nun üz ərində qurulub. Avtoritar rejimlərdə məhz belədir. Ölk
ələr də var ki, siyasi hakimiyyət zəif olur, buna görə d ə onlar maliyyə qrupları ilə əlaqədə iqtisadiyyatı idarə edirlər. Xalis diktaturanın olduğu ölkələrdə isə mafioz qruplarla hakimiyy
ət birləşir. Korrupsiyanın genişləndiyi ölkələrdə inkişaf getmir, əhali arasında yoxsulluq günü-gündən yüksəlir. Susan Rose Akker- mana gör
ə, korrupsiya səviyyəsi yüksəkdirsə, ölkə, ümumiy- y ətlə, çox kasıb olur. Korrupsiya daha çox korrupsiya doğu- rursa v ə legitim biznes sərmayələrini məhdudlaşdırırsa, belə olan halda ölk ə artıq tələyə düşmüş sayılır. Zəif ölkələr para- doksal v əziyyətlə üz-üzə dayana bilər: sərvətlərin çoxluğu siya- si sabitliyi sarsıdır və artımı aşağı salır. Ölkə kasıb olduğu müdd
ətdə az sayda adam hakimiyyətin qollarına nəzarətlə ma- raqlana bil ər 1
Korrupsiyada uduzan v ə daha da yoxsullaşan kasıblar olur. Ona gör ə də doğru söylənilib: «Rüşvət – pulun kasıb- dan birbaşa varlıya köçürülməsidir» 2 . Korrupsiyanın və rüşvətin dərinləşməsinə təsir edən amil- l ər aşağıdakılardır: 1.
Dövl ət idarəçiliyində demokratik prinsiplərə əməl olun- ma ması. 2.
M əmurların müəyyən şərtlər daxilində vəzifəyə təyin olun
ması. 3.
Qanunların sərt, bəzi hallarda isə boşluğun olması.
1 Bax: Susan Rouz – Akkerman. Hakimiyy ət və korrupsiya: səbəblər, n əticələr və islahatlar (Azərbaycan dilində). «CAMBRIDGE Universiteti N əşriyyatı», 1999. Bakı.: 2004, s. 3, 214. 2 Bax: B
əzi ümumi qayğılar. Bakı.: 2003, s. 142. Pulun diktaturası
269 4.
Vergil ərin yüksək olması. 5.
6.
M ətbuat azadlığının olmaması və ümumiyyətlə, yazılan- lara
əhəmiyyət verilməməsi 1 . 7.
Dövl ət nəzarətinin zəifliyi və ya nəzarət edən orqanların özl
ərinin korrupsiyaya qurşanması.
ə siyasi n əticələri
Korrupsiyanın iqtisadi nəticələri aşağıdakılara gətirib çı- xa rır:
−
Dövl ət iqtisadiyyatın idarə edilməsində maliyyə dayaqla- rını itirir; −
−
bazar mexanizml əri pozulur; −
büdc ə vəsaitləri düzgün istiqamətə yönəldilmir; −
ə öhdəlikləri yarımçıq yerinə yetirilir; −
büdc ə gəlirləri günü-gündən aşağı düşür; −
əmələri azalır; −
gizli iqtisadiyyatın daha dərin inkişafına gətirib çıxarır və ölk
ə korrupsiyanın qanunları ilə işləyir; −
öz əlləşdirmə ədalətli aparılmır, bəzi ölkələrdə isə ancaq bir qrupun, bir ail ənin mənafeyinə xidmət edir; −
əşir; −
kreditl ər rüşvətlə verilir;
1 Qeyd: 1993-cü ild ə yaradılan və mərkəzi qərargahı Berlində yerləşən Beyn
əlxalq Şəffaflıq Təşkilatı (BŞT) «Korrupsiyanı Qavrama İndeksi»ni (KQİ) 1995-ci ildən müəyyənləşdirməyə başlayıb. KQİ-nin hazırlanmasında əsas məqsəd dünya ölkələrində, onların bir-biri ilə müqayisəsi nəticəsində korrupsiyanın ümumi səviyyəsi barədə məlumat verməkdir. İndeksə daxil edil ən dövlətlərin sayı konkret ölkə ilə bağlı kifayət qədər mötəbər məlu- matların olmasından asılıdır. KQİ-nin müəyyənləşdirilməsi zamanı əvvəl- c ədən subyektiv informasiyadan istifadə olunur. Pulun diktaturası
270 −
rüşvətsiz heç bir problem həll olunmur; −
inflyasiya yaranır; −
qiym ətlər yüksəlir; −
−
sağlam rəqabət mühiti pozulur; −
sağlam iqtisadiyyat bütövlükdə məhv olur; −
insanların dövlətə olan inamı azalır; −
iqtisadi v ə mənəvi stabillik pozulur; −
ağır cinayətin və terrorizmin hüdudları genişlənir; −
xarici ölk ələrin dövlətə inamı zəifləyir. Korrupsiyanın sosial nəticələrinə aiddir: −
ölk ədə iki qütb (varlı və yoxsul) yaranır və sosial gərgin- lik artır; −
c əmiyyətin inkişafı üçün əsas olan orta təbəqə yox olur; −
ərabərsizlik güclənir; −
dövl ət əhalinin sosial problemlərini həll etməkdə çətinlik ç əkir və bu proses günü-gündən pisləşir; −
əhali yoxsullaşır; −
ölk ə gəlirləri əhali arasında qeyri-bərabər bölüşdürülür və n əticədə çox az bir qrup varlanır. Korrupsiyanın siyasi nəticələri aşağıdakılara gətirib çıxa- rır: −
beyn əlxalq kapitalın hərəkətinə mane olur; −
ərəddüdlər yaranır; −
iqtisadi v ə mənəvi sabitlik pozulur: −
ənin bütövlükdə inkişafı deyil, ayrı-ayrı qrupların var- lan
ması əsas məqsədə çevrilir; −
ölk ənin beynəlxalq aləmdə nüfuzu aşağı düşür; −
əqabət imkanları məhdudlaşır; −
v ətəndaşların demokratiyaya inamı sarsılır; −
ətə inam azalır və onunla cəmiyyət arasında uçurum ya ranır. Pulun diktaturası
271 «Böyük s
əkkizlər» 15 iyul 2006-cı ildə Sankt-Peterburq- da keçiril ən zirvə toplantısında müxtəlif bəyanatlar verməklə ya naşı qlobal enerji təhlükəsizliyi, ticarət, habelə piratlığa qarşı mübariz ə, korrupsiya və s. sahələri əhatə edən sənədlər imzala- yıblar. Toplantıda bütün dünya dövlətlərinə bildirildi ki, korrup- siya il
ə idarəetmə arasında əlaqə zəifdir. Korrupsiyaya uğrayan- lar cinay ət məsuliyyətinə cəlb edilməli və dövlət vəzifələrinə, maliyy
ə sisteminə onların girişi qadağan olunmalıdır. Dem
əli, belə çıxır ki, korrupsiyaya uğrayan dövlət adamla- rı rüşvətxorluqla əldə etdikləri əmlakları və pulları xaricdə, xarici banklarda gizl ətməkdə çox çətinlik çəkəcəklər. «Böyük s əkkizlik»lərin götürdükləri öhdəliklərdən belə çı- xır ki, korrupsiyaya qurşanmış məmurların rüşvətlə əldə etdikləri əmlakları və pulları xarici banklarda saxlamaqlarına qadağa qo- yulacaq v ə bank hesabları dondurulacaq, hətta bu ölkələrə gəl- m ələrinin qarşısı alınacaq. Belə çıxır ki, qəbul olunmuş qərara gör ə bu vəsaitlər həmin ölkələrin özünə qaytarılacaq. «Böyük s əkkizlik»lərin qərarından əvvəl bu təşəbbüslə ABŞ-ın sabiq prezidenti oğul Corc Buş korrupsiyadan mənfəət götür
ən və ya korrupsiyada iştirak edən miqrant və qeyri-miq- rant
ların ABŞ-a girişinə qadağa qoyan müraciət qəbul etmişdir. Q ərarda təkcə korrupsiyadan deyil, hətta seçkiyə təsir gös- t ərən, onu saxtalaşdırmağa cəhd edən məmurların və onların ailə üzvl əri və yaxınlarının da ölkəyə buraxılmaması nəzərdə tutul- muşdur. Ümumiyyətlə, bütövlükdə götürdükdə əsas məqsəd korrup siyaya bulaşan dövlət məmurlarının beynəlxalq ma- liyy ə sisteminə girişinə qadağa qoyulmasıdır. Bütün bunlar ka ğız üzərində gözəl səslənsə də real həyatda görünmədi. Be- l ə çıxır ki, korrupsiya ilə mübarizəyə ciddi yanaşılmır. Susan Rouz Akkermana gör ə, qeyri-demokratik ölkələr korrupsiyaya daha h əssasdır, çünki belə ölkələrdə iqtidarın çox az n
əzarət və sabitlik təşkil etmək potensialı olur. Son vaxtlarda Mek
sika, İtaliya, Koreya və Yaponiyada siyasətçilərlə bağlı rüş- v ət qalmaqalları baş vermişdi. Fransa və Almaniyada dövlət sə- Pulun diktaturası
272 viyy
əsində korrupsiya ümumi hal almışdı. Aydındır ki, demok- ratik formalar heç d ə həmişə korrupsiyaya nəzarəti uğurla həya- ta keçirmir 1 .
ətta ABŞ-ın özündən də yan keçmir. Orada da kütl
əvi olmasa da korrupsiya hallarına rast gəlinir. Oğul Bu- şun dövründə Konqres üzvünün korrupsiyada adının hallanma- sı, onlardan bəzilərinin həbs edilməsi ABŞ-ın demokratiya an- la yışına müəyyən şübhələr yaratmışdır. Şübhə doğuran cəhət ondan ibar ət idi ki, Amerika dövləti hərbi və maliyyə maraqla- rını təmin etmək üçün dünyanın hətta ən avtoritar, korrupsiyaya bulaşmış dövlətləri ilə əməkdaşlıq edir. Məsələn, ABŞ İorda- niya, Küveyt, S əudiyyə Ərəbistanı kimi korrupsiya səviyyəsi yüks ək olan ölkələrlə strateji əməkdaşlığını hal-hazırda bu gün d ə davam etdirir. ABŞ-ın sabiq dövlət katibinin köməkçisi Riçard Bauçer Özb
əkistana səfər edərək korrupsiyaya bulaşan, Əndican hadi- s ələri kimi qanlı olayları törədən Daşkənd rejiminə işbirliyi t əklif etmişdir. Belə hadisələr dünyada ABŞ dövlət başçılarının b əyanatlarına şübhə doğurmaya bilmirdi. Hansı ki, onlar həmi- şə «demokratiya bütün dünyaya yayılacaq» bəyanatı ilə çıxış et mişdir. Hətta sabiq prezident vaxtilə «Azadlıq istəyən xalqlar, onu alacaqlar!» söyl əmişdir. Bütün bu kimi ziddiyy ətli və təzadlı fikirlər bizə belə bir n əticə çıxarmağa imkan verir ki, prezidentin kim olmasından asılı olmayaraq bu kimi bəyanatlar sadəcə olaraq ABŞ-ın siyasi tex
nologiyasının tərkib hissəsidir. Korrupsiyaya qarşı mübarizədə ölkələr müxtəlif üsullar- dan istifad ə edir. Məsələn, ABŞ-da qanuna görə, korrupsiya il ə bağlı faktın açılmasına köməklik edən şəxsə ortadakı m əbləğin 15-30 faizi ödənilir.
1 Bax: Susan Rouz – Akkerman. Hakimiyy ət və korrupsiya: səbəblər, nəticə- l ər və islahatlar (Azərbaycan dilində). «CAMBRIDGE Universiteti Nəşriy- yatı», 1999, s. 113. Pulun diktaturası
273 Yunanıstanda korrupsiya ilə effektiv mübarizə aparmaq üçün dövl ət qulluqçularının əmlak vəziyyəti ciddi nəzarət altın- da saxlanılır. Bütün qulluqçular əldə etdikləri əmlakla bağlı kadrlar xidm ətini dərhal məlumatlandırmağa borcludurlar. 1
Korrupsiyanın ən əsas xüsusiyyəti maddi gəlir əldə et- m əkdir. Korrupsiyanın qarşısını alan ən əsas amil isə korrupsi- ya ya qurşanan şəxsi ifşa etmək və cəzalandırmaq riskidir. Dani- marka, Finlandiya v ə İsveç kimi ölkələrdə korrupsiyanın səviy- y əsi heçə yaxındır. Hətta bu ölkələrdə rüşvət anlayışı yoxdur və onların leksikonundan sanki bu ifadə silinmişdir. H ər hansı bir məmurun fəaliyyətində korrupsiya faktı mü- əyyən olunarsa o dərhal vəzifəsindən kənarlaşdırılır. Lakin bu ölk
ələrdə inhisarçılıq dövlət səviyyəsində mövcuddur ki, bu da iqtisadiyyata olduqca m ənfi təsir göstərir. Bunu bəzən müsbət hal kimi qiym ətləndirirlər. Guya ki, inhisarçılıq sərxoşluğun, siqaret
ə meyilliyin qarşısını müəyyən mənada alır. Dig
ər ölkələrdən fərqli olaraq bu ölkələrdə insanlar sadə geyimi il ə fərqlənirlər. Dövlət qulluqçularından başqa kostyum geyib qalstuk taxanlara nadir halda rast g əlmək olar. Cins şalvar, köyn
ək, kofta və gödəkcəyə üstünlük verirlər. Qiymətli metala, daş-qaşa, xüsusilə də qızıl və brilyanta əhəmiyyət verən azdır. 2012-ci ild ə Almaniyanın prezidenti Kristian Vulf kor- rup siyada ittiham olunduğuna görə istefa verdi. Fakt nədən ibar ət idi? Kristian Vulf villa tikdirmək üçün dövlət bankın- dan deyil, çox az faiz f ərqi ilə yaxın dostunun sahibi olduğu öz əl bankdan kredit götürüb. Digər tərəfdən, sən demə Vul- fun dostu olan bank sahibinin Amerikanın Florida ştatında vil lası varmış və Vulf öz həyat yoldaşı ilə orada nə zamansa istirah ət edib. Belə bir məsələ də meydana çıxıb ki, Vulf Flo- ri da ştatına gedərkən özünə təyyarədə “biznes klass”-da xanımına isə “ekonom klass” üzrə uçuş biletləri alıblar. Son- ra aydınlaşıb ki, Berlin Hava Yolları Şirkəti Vulfun xanımı-
1 . Bax: M
əmurun büdcə yaddaşı. Bakı – 2009, s.78 Pulun diktaturası
274 nın biletinin əlavə dəyərini ödəyərək onu da “biznes klass” salonunda yerl əşdirib. Bu hadis
ə Almaniyada çox böyük səs-küyə səbəb olmuş- dur. Vulf böyük siyasi m ədəniyyət göstərərək prezidentlikdən is- te fa vermişdir. Türkiy ədə 2013-cü il dekabrın 17-də “böyük rüşvət” əmə- liy yatı baş verdi. Türkiyə hökumətinin bir neçə nazirinin və öv- lad larının eləcə də, ölkənin ən tanınmış iş adamlarının adları rüş- v ət və çirkli pulların yuyulması sisteminin yaradılmasında hal- lan dı. Ölkənin hüquq-mühafizə təşkilatlarının hakim siyasi qüv- v ənin üzərinə bu qədər cəsarətlə və inadkar getməsi dünya tari- xind ə nadir hadisələrdən sayılır. Ərdoğanın Baş nazir olduğu dövrlərdə belə bir hadisənin baş verməsi dünya ictimaiyyətini düşündürməyə bilməzdi. Çünki, Ərdoğan dövründə Türkiyə ən güclü dövlət hesab edilirdi. Onun 11 illik hakimiyy əti dövründə bütün seçkilərdə si- yasi r
əqibinə böyük üstünlüklə qələbə çalması, əksər rəqiblərini, güc m
ərkəzlərini bir-birinin ardınca sıradan çıxarması, müxtəlif biznes dair ələrinin, nüfuzlu iş adamlarının, siyasi xadimlərin ara- dan çıxması və müflisləşməsi, həbsə atılması, susdurulması, Tür- kiy ə ordusunun müəyyən dəyişiklərlə Ərdoğan hakimiyyətinin siyasi irad əsinə tabe etdirilməsi onun gücünü göstərən əlamət- l ərdir. Lakin gözlənilmədən “böyük rüşvət” əməliyyatı ölkəni sarsıtmaya bilməzdi. Bütün bunlar onu göst ərdi ki, Ərdoğan hakimiyyətini yu- xa rıda sadaladığımız tədbirlər deyil, rüşvət və korrupsiya qalma- qa lı onun və komandasının nüfuzuna son dərəcə ciddi, sarsıdıcı z ərbə vurdu. Bu bir daha onu göstərdi ki, pul, rüşvət və korrupsi- ya diktatorun v ə hakimiyyətin özü deməkdir. Ümumiyy ətlə, hər hansı bir ölkədə iş adamları öz biznes f əaliyyətini hakimiyyətlə birgə, şərikli gördüyü bir şəraitdə kor- rupsiya hardasa m əğlubedilməz gücə malik olur. Nəticədə isə, bu prosesd ə pulun mütləq diktaturası iqtisadi və sosial sistemlərin özünün iflic v əziyyətə düşməsinə gətirib çıxarır. |
