AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bəzi ölkələrdə isə artıq korrupsiya sistem ha- lını almışdır.
- Pulun diktaturası
- Rüşvət həm qanuni, həm də qeyri-qanuni işlərin hə- yata keçirilm əsindən alınır. Bunu doğuran səbəblər isə qa- nun
|
Pulun diktaturası
275 Müt əxəssislər hesablamışlar ki, dünya ölkələrinin bə- zil ərində korrupsiyaya qarşı mübarizəyə xərclənmiş hər bir dollar 23 dollara çevrilir. Aydındır ki, bu da dövlət büdcəsini z ənginləşdirir. Beynəlxalq aləmdə isə bu rəqəm 250 dollara q ədər yüksəlir. Bu səbəbdən də BMT, Avropa Birliyi, Beynəl- xalq Valyuta Fondu kimi t əşkilatlar korrupsiyaya qarşı mübari- z ədə vəsait sərf edilməsinə xəsisliklə yanaşmırlar. T əbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin çoxunda korrupsiya adi hala çevrilibdir. Beyn əlxalq təşkilatların rəyində Anqola, Çad, Ekvador, İran, İraq, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Liviya, Kam- boca, Zimbabve, Nigeriya, Rusiya, Sudan, Venesuela v ə Yəmən kimi dövl ətlər korrupsiyaya qarşı mübarizəyə görə həmişə çox aşağı bal alırlar. Bəzi ölkələrdə isə artıq korrupsiya sistem ha- lını almışdır. Korrupsiya dövlət idarəçiliyinin sanki əsasını təş- kil edir, onun t ərkibindədir. Avropa Şurası Parlament Assambleyasının Azərbaycan üz- r ə o zamankı məruzəçisi Andreas Qross 2005-ci ildə Bakıda olark ən ona belə bir sual vermişlər: Azərbaycanda korrupsiyanın miq yasının azaldılmasına mane olan amillər hansılardır? A.Qross bildirib ki, az sayda insanın pulu çox, çoxluğun isə pulu az olanda korrupsiya üçün böyük imkanla r açılır. Hər hansı bir ölk
ədə əhalinin əməkhaqqı aşağı səviyyədədirsə, korrupsiya çiçək- l ənəcək. İnsana hörmət aşağı, pula hörmət isə yüksək səviyyədə- dirs ə, hər şeyi alıb satmaq olar. Ölkənin sərvətləri 5-10 faizin əlində c əmləşibsə, qanun yox səviyyəsindədirsə və polis cinayətə və kor- rupsiyaya uğramış haldadırsa, bununla effektiv mübarizə mümkün deyil. Bu durumda korrupsiya ayaq tutub yeriyir. Korrupsiyanı aradan qaldırmaq üçün fərq qoymadan insan- ların maddi şəraitini daim yaxşılaşdırmaq və müəyyən şərtlər da- xilind ə tarazlaşdırmaq lazımdır. Bununla yanaşı əməkhaqları ara- sındakı fərqləri minimuma endirmək zərurəti meydana çıxır. Ancaq ilk növb
ədə bu şərtlər daxilində korrupsiyanın qarşısını almaq olar. B əzi ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycanda korrupsiya ilə mübariz əyə dair qanun mövcuddur. Təəssüflər olsun ki, real- Pulun diktaturası
276 lıqda korrupsiyaya nəzarət, vətəndaş cəmiyyətinin iqtisadi pro- sesl ərdə iştirakı zəifdir. Bu tədrici prosesdir və dövlət səviy- y əsində beynəlxalq təşkilatların söylədiyi mənfi cəhətlərin ara- dan qaldırılması üçün ardıcıl mübarizə formalarından istifadə edilir v
ə günü-gündən gücləndirilir. Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev Finlan- di yanın “Yulesradio” Dövlət Teleradio Şirkətinin müxbirinə müsahib əsində Azərbaycanda korrupsiyanın səbəbləri və onunla mübariz əni aşağıdakı kimi xarakterizə etmişdir: “Kor- rupsiya böyük b əladır, keçmiş Sovet İttifaqının bütün respub- li kalarını bürümüşdür. Nəzər salsaq görərik ki, bu ölkələrin hamısında həmin problem çox aktualdır. Bunu yaşadığımız sistem-sosializm sistemi v ə planlı iqtisadiyyat sistemi, daim qıtlıq və bürokratiyanın olduğu sistem doğurmuşdur. Müs- t əqilliyin əldə edildiyi dövr Azərbaycanda böyük sarsıntılarla bağlı olmuşdur – işğalda, çox böyük sayda qaçqınlar – köç- künl
ər də vətəndaş müharibəsi də yoxsulluq da olmuşdur. Bü- tün bu amill ər korrupsiya ilə mübarizənin daha səmərəli olma- sına imkan verməmişdir. Çünki əhalinin əksər hissəsinin yox- sulluq içind ə yaşadığı, əməkhaqqının çox az olduğu vaxtda korrupsiya il ə mübarizə aparmaq son dərəcə çətindir. Hər şey dövl ət mülkiyyətində olduğu vaxtda da çətindir. Ona görə də at dığımız ciddi əməli addımlarla yanaşı, - məsələn, Azərbay- canda korrupsiya ya qarşı mübarizə haqqında qanun qəbul edil- miş, korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə xüsusi idarə yaradılmış v ə o bir çox korrupsiyaçıları üzə çıxarmış və onlar məsuliyyətə c əlb edilmiş və artıq həbsdədirlər, - iqtisadi islahatlar, özəlləş- dirm ə, özəl sektorun möhkəmlənməsi prosesi də əhəmiyyətlidir. O m ənada ki, iqtisadiyyat məmurlardan, bürokratlardan asılı olma- sın. Biz yalnız bu yolla səmərəli mübarizə apara bilərik. Çünki bir m əmurun başqa bir məmurla əvəz edilməsindən heç nə çıxmaz. B əlkə də müvəqqəti səmərə olar, lakin uzunmüddətli səmərə olmayacaqdır. Korrupsiyanın başlıca səbəbləri bizim keçmi- şimizlə, totalitar sistemlə, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı Pulun diktaturası
277 olması, çox böyük sayda insanların yoxsulluq içində yaşaması ilə habel ə dövlət orqanlarının iqtisadiyyata təsiri ilə bağlıdır. Ona gör ə də biz müxtəlif istiqamətlərdə iş aparmalıyıq... Biz daha tam öz əlləşdirmə, dövlətsizləşdirmə və güclü orta sinif yaratmaq pro- sesin ə nail olduqdan sonra korrupsiya, əlbəttə kəskin sürətdə aza- la caqdır.”
1
El ə ölkələr var ki, bütün sərvətlər bir qrup insanların əlin- d ədir. Belə ölkələrdə istər-istəməz korrupsiya xərçəng kimi ölkəni m əhv edir. Bu cür ölkələrdə korrupsiya dövlət ideologiyasına çevrilir. Milli iqtisadiyyatda inhisarçılıq hökm sürür.
Vaxtil
ə, L.İ.Brejnev onun nitqini tərtib edənlərə «istiqa- m ət» verdiyi zaman söhbət ölkədə aşağı əməkhaqqı olanların ç ətin və yoxsul həyatından düşərkən, adətən, öz nitqlərində da- im t əmizlikdən, vicdandan dəm vurduğu halda gözlənilmədən demişdir: «Sizin həyatdan başınız çıxmır. Heç kəs əməkhaqqı hesabına yaşamır. Yadımdadır, cavan vaxtı, texnikumda oxu- yanda, d ərsdən sonra vaqonların yükünü boşaltmaqla «xaltura» edirdik. Özü d ə necə edirdik? Üç torba ya üç yeşik ora – biri özümüz ə. Oğurlayırdıq! Ölkədə hamı bu cür yaşayır». 2007-ci ild ə ABŞ-da minimum əməkhaqqı saatda 5,15 dollardan 7,25 dollara q ədər qaldırılıb. Federal səviyyədə is- tisnalar var v ə ən yüksək saat hesabı əməkhaqqı Vaşinqtonda 9,19 dollar olmuşdur (2013-cü ildə). Bundan sonra Ameri- kada minimum əməkhaqqı ildə 11 min dollar təşkil edə- c ək. Lakin bir sıra demokrat deputatların fikrincə, «ka- sıblıq həddini» daha 6 min dollar qaldıraraq 17 min dol- la ra çatdırmaq lazımdır. 1 Bax: “Az ərbaycan” qəzeti 29 sentyabr 2005-ci il. Pulun diktaturası
278 ABŞ-da minimum əməkhaqqı sonuncu dəfə 25 may 2007-ci ild ə qaldırılmışdır. Əməyin minimum həddi sistemi- nin mü əyyən edilməsi ölkədə ilk dəfə 1938-ci ildə yaradılıb və o zaman bir iş saatı üçün 25 sent olub. 2004-cü ild ə tam iş günü ərzində çalışan və minimum əməkhaqqı alan işçi 10,712 dollar qazanırmış. Müqayisə üçün qeyd ed ək ki, o zaman rəsmi yoxsulluq həddi 15,205 dollar həc- mind ə müəyyən edilib (üç nəfərlik ailə üçün nəzərdə tutulur). Rusiya m ətbuatının yazdığına görə 1 saatlıq əməkhaqqı ayrı-ayrı ölkələr üzrə aşağıdakı kimi olmuşdur: Bolqarıstan -3,7 avro, Litva – 5,8 avro, Polşa – 7,2 avro, Slovakiya – 8,6 avro, Çexiya – 10,7 avro, Sloveniya – 14,5 avro, Yunanıstan – 15,5 avro, İspaniya – 20,9 avro, Böyük Britaniya – 21,9 avro, İtaliya – 27,2 avro, Almaniya – 31 avro, Fransa – 34,9 avro, Belçika – 40,4 a vro, İsveç – 41,9 avro. 1
Prinsip etibarıilə, əməkhaqqı yüksək olan və qanunların işlədiyi ölkələrdə rüşvət amili olmamalıdır. ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının üzvü, demok- rat konqresmen Uilyam Cefferson 100 min dollar rüşvət aldığına gör ə 2006-cı ildə həbs olunmuşdur. O, Nigeriyanın te- lekommunikasiya şirkətinin səhmlərini ABŞ şirkətinə satmaqda vasit
əçilik etmişdir. Bu proses Federal Tədqiqat Bürosunun əməkdaşları tərəfindən gizli şəkildə videolentə köçürülmüşdür. Göründüyü kimi, sivil ölk ələrdə də rüşvət hadisəsi baş ver ə bilər, lakin bu kütləvi hal ola bilməz. 6.4. Korrupsiya v ə iqtisadi amnistiya
Korrupsiyanın geniş yayıldığı ölkələrdə məmurların və gizli iqtisadiyyat nümay əndələrinin əldə etdikləri «çirkli» pullara amnistiya verilm əsi olduqca ciddi, incə və diqqət tələb ed ən mürəkkəb bir prosesdir. 1 Bax: «Российская газета» 21 январь 2014 г. Pulun diktaturası
279 İqtisadi ədəbiyyatlarda «çirkli» pulların şərhi müxtəlif s əpkidə verilir və iqtisadçıların yanaşma mövqeləri müxtəlifdir. Al man iqtisadçısı K.Kottke yazır ki, vergi mənasında «çirkli» pul dedikd ə – qanuna zidd yolla alınmış gəlirlərin vergiqoyma n əticəsində yalnız əmlak faydasının alınması deyildir. Müvafiq halların məntiqi mühakiməsi və təhlili ona gətirib çıxarır ki, «çirkli» pullar dedikd ə düzgün verginin əmələ gəlməsi əsasında qoyulan m əbləğ, yəni vergiqoymaya məruz qalan məbləğ, yaxud onun bir hiss əsi başa düşülür 1 . «Çirkli» pulların xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, on- lar vergil ərin qəsdən azaldılması nəticəsində, başqa sözlə, ver- gil
ərin ödənilməsindən yayınma nəticəsində əmələ gəlir. Ona gör
ə də «çirkli» pulların əmələ gəlməsi məqsəddir, nəticədir 2 . O, fikrini davam etdir ərək göstərir ki, vergi münasibəti ba xımından «çirkli» pullar daha çox yayındırılır. «Çirkli pulla- rın sahibi» hər vəchlə onların aşkarlanmasına gətirib çıxaran iz- l əri çaşdırmağa cəhd göstərir. Vergi mənasında «çirkli» pulların adi olan «pullardan» ibar ət olması vacib deyil. Belə ki, əmtəə maddi d əyərlərin «çirkli» ehtiyatlarından da yarana bilər 3 . K.Kottke «çirkli» pul sahibl ərinin hər cəhdlə izi itirmək üçün müxt əlif üsullardan istifadəsini istisna etmir. Bəzən «çirk- li» pullara nağd hesabla qiymətli kağızlar alınır. Bu pullar ev- d əki seyfdə və ya bankda saxlanılır. Anonim abonement seyfdə qorunur v ə oradan yalnız kuponla faiz almaq üçün götürülür. Xüsusil ə, çox zaman bu pullar qiymətli kağızlara və bank sirri- nin qanunla qorunduğu İsveçrə, Lüksemburq, Lixtenşteyn və ya
1
логовому законодательству в области «грязных» денег / Пер. с нем. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 1998, с. 38-39. 2 Yen
ə orada, s. 39. 3 Yen ə orada, s. 41. Pulun diktaturası
280 Avstriya kimi dövl ətlərdə banka qoyulur və bu nəticədə izlərin itirilm
əsinə səbəb olur 1 . Dünya praktikasında korrupsiyaya qarşı mübarizədə müx- t əlif metodlardan istifadə edilir. 31 may 2007-ci il tarixdə Ba- kıda «Korrupsiyaya qarşı mübarizə və keçid dövrü ölkələrində islahatlar» mövzusunda keçiril ən beynəlxalq konfransda çıxış ed ən ABŞ-ın Azərbaycandakı sabiq səfiri Enn Dersinin fikrinə gör ə, ölkənin mövqelərinin yaxşılaşdırılması və regionda onun potensialının ifadəsi üçün korrupsiyaya qarşı mübarizə milli konsensusun əldə olunması vacib məsələlərdən biridir. Kor- rupsiyaya qarşı mübarizəyə dair ölkəmizdə Milli Strategiya üz ərində işlərin başa çatmasını müsbət hal hesab edən səfir, bu sah ədə səylərin effektliyinin artırılması üçün 6 təklif irəli sür- müşdür: 1.
Çirkli pulların yuyulmasının qarşısının alınmasına dair ge niş bir qanunun qəbul edilməsi. 2.
Hökum ət rəsmilərinin bütün maliyyə vəsaitləri haqqında m əlumatların ictimaiyyətə açıqlanması. 3.
Dövl ət alqı-satqı prosesinin və dövlət vəsaitlərinin şəffaf, r əqabətlə və açıq şərtlərlə aparılması. 4.
Korrupsiya il ə Mübarizəyə Qarşı Dövlətlər Qrupunun və BMT Konvensiya sının öhdəliklərinə cavab vermək və Azər- bay
canın Korrupsiya ilə Mübarizəyə dair yeni Milli Strategiya- sının icrası üçün müddətin təyin edilməsi. 5.
ətin antikorrupsiya tədbirlərini necə yerinə yetiril- m əsini qiymətləndirmək üçün vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə münt əzəm monitorinq və hesabatlar prosesinin aparılması. 6.
v ə ya şəxsi ziyan çəkmək qorxusu olmadan obyektiv məlumat
1
Bax: Коттке К. «Грязные» деньги – что это такое?: Справочник по на- логовому законодательству в области «грязных» денег / Пер. с нем. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 1998, s. 152.
Pulun diktaturası
281 verm
ələri məqsədilə müstəqil, etik və peşəkar medianın olması və güclü hökum ət tərəfindən mətbuat azadlığının qorunması.
«İqtisadi amnistiya» anlayışı ilk dəfə müharibədən sonra- kı illərdə yaranmış və İsveçrədə həyata keçirilmişdir. Beyn
əlxalq aləmdə korrupsiyaya qarşı mübarizədə iqtisa- di amnistiyadan geniş istifadə edən ölkələr mövcuddur. Lakin, bu bütün dünya ölk ələrində özünü doğruldan metod deyil. Prak- tika sübut edib ki, bir sıra ölkələrdə maliyyə amnistiyası ciddi etirazlara, iqtisadi t ənəzzülə və özbaşınalığa aparıb çıxarmışdır. Bu metod çox halla rda formal xarakter daşıyır və gözdən pərdə asmağa bənzəyir. İqtisadi ədəbiyyatda maliyyə amnistiyası, iqtisadi amnis- ti ya, kapital amnistiyası və vergi amnistiyası çox hallarda eyni mahiyy ət kəsb edən anlayışlar kimi şərh edilir. Kapitalın amnistiyası daha çox Polşada, Mərkəzi və Şərqi Av ropanın timsalında uğur qazanıb. Maliyy ə amnistiyaları Argentinada, Belçikada, Hindistan- da, İtaliyada, Pakistanda, Fransada, Fillipində və digər ölkələr- d ə həyata keçirilmişdir. Maliyyə amnistiyası çox hallarda müs- b ət nəticələrə gətirib çıxarsa da, bəzən mənfi göstəricilərlə də mü şahidə olunur. Maliyy ə amnistiyası dedikdə, qazanılma mənbəyi bilin- m əyən maliyyə və əmlakların leqallaşdırılması nəzərdə tutulur. Ad ətən amnistiya tətbiq edildikdə belə «qazanılmış» vəsaitlərin m ənbəyi ilə maraqlanırlar. Lakin, amnistiya nəticəsində əldə edil ən məbləğin bir hissəsi vergi formasında dövlət büdcəsinə ke çirilir. Dünyanın əksər ölkələrində narkotik, silah və insan al- veri il ə yığılan vəsaitlərə amnistiya tətbiq edilməsi qadağandır. Bel ə ölkələrdə maliyyə amnistiyası vergidən yayınan, xüsusi ilə iri m əbləğdə maliyyə və əmlaklara şamil edilir. Ümumiyy ətlə, qeyri-qanuni yolla toplanan sərvətin geri qay tarılması asan məsələ deyil. Bunun da öz çətinlikləri, neqativ v ə pozitiv tərəfləri və uyğun sosial-iqtisadi nəticələri vardır. Əv- v əla, çirkli yollarla yığılmış pul və əmlakın geri qayıtması üçün Pulun diktaturası
282 t əminat vermək lazımdır. İkincisi, məmurların əlində olan pul v əsaitlərinin iqtisadiyyata yönəldilməsi üçün şərait yaradılmalıdır. Üçüncüsü, pullu m əmurlar öz istəkləri ilə bu prosesə qoşulmazlar. Onlar ya m əcbur edilməli, ya da onlarda tam inam hissi yara- dılmalıdır. Məmurlar üçün belə şərait yaratmaq heç də çətin deyil. Korrupsiya olan ölk ələrdə maliyyə amnistiyasına böyük ehtiyac var. Ona gör ə ki, heç olmasa gizlədilmiş, ölkədən çıxa- rılmış pulların müəyyən qismini geri qaytarmaq mümkün olur. Dünya t əcrübəsi göstərir ki, bəzi ölkələrdə maliyyə am- nis tiyası ölkə iqtisadiyyatına güclü təsir etmək imkanına malik ol muşdur. ABŞ-da iqtisadi amnistiyalar birdəfəlik tədbir kimi de yil, ştatlarda müntəzəm olaraq həyata keçirilir. Amerikada 1982-ci ild ən başlayaraq, müxtəlif vaxtlarda ölkənin 39 ştatında iqtisadi amnistiyalar h əyata keçirilib. Nəticədə ştatların büdcəsi 2,1 mlrd dollar artmışdır. ABŞ amnistiyasının ən yüksək uğuru g ələcəkdə vergidən yayınmaya görə məsuliyyətə cəlb edilmə n əzərdə tutulmuşdur. Hətta 2003-cü ilin yanvar ayında ABŞ-ın vergi xidm əti vergidən yayınma məqsədilə xarici bank, o cüml ədən kart, hesabları açılmış şəxslərə 15 aprel 2003-cü il ta- rixin ədək vaxt vermişdir. Bu vaxta qədər vergiləri ödəməyən şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmişlər. Belçikada maliy- y ə amnistiyası haqqında qanun 2004-cü il yanvarın 1-dən qüv- v əyə minmiş və 2005-ci il yanvarın 1-ə qədər ölkə vətəndaşları h əm daxildə, həm də xaricdə mövcud olan əmlak və maliyyə v əsaitləri haqqında ölkənin maliyyə nazirliyinə deklarasiya təq- dim etmişlər. Belçika bu amnistiya nəticəsində dövlət büdcəsi- n ə 850 mln avro keçirmişdir. Rusiya prezidenti V.Putin Dövl ət Dumasında maliyyə am nistiyası problemini qaldırmış və ofşor zonalardakı pulların Ru siya iqtisadiyyatına lazımlı olduğunu göstərmişdir. Bu məq- s ədlə Rusiyada fiziki şəxslər üçün vergi norması müəyyənləşdi- rilmişdir. Beləliklə, Rusiyada vergilər ödənildikdən sonra fiziki şəxslərin bütün vəsaitləri hüquqi status alır. Bu da o demək- Pulun diktaturası
283 dir ki, onlar kapitallarını qanunla nəzərdə tutulan sahələrə sər- b əst surətdə qoymaq imkanına malik olmuşlar. Rusiyada «Vergi amnistiyası haqqında» qanuna görə onun
ərazisində fəaliyyət göstərən hər bir sahibkar bu günə qə- d ər əldə etdikləri vəsaitə və ödəmədiyi vergiyə görə məsuliyyət da şımır. Vəsait sahibləri daşınan və daşınmaz əmlaklarına dek- larasiya t əqdim etmişlər. Almaniyada is ə maliyyə amnistiyası 2004-cü ildə qəbul olun muşdur. Qanunda göstərilmişdir ki, vergi müfəttişliyinə qa- nunsuz əldə etdiyi vəsaitlərə görə deklarasiya təqdim olunma- lıdır. Nəzərdə tutulmuşdur ki, 10 gün müddətində bu vəsaitin 25 faizi dövl ət xəzinəsinə verilməlidir. Maliyyə amnistiyası nə- tic
əsində 100 mlrd avro mənfəət götürülməsi planlaşdırılmışdır. T əəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu proqnoz özünü doğrult- mamış və təxminən 5 dəfə az ödəniş olmuşdur. İtaliyada vergi amnistiyası spesifikliyi ilə seçilir və öz sə- m ərəliliyinə görə fərqlənir. Orada 1982-ci ildə geniş miqyaslı am nistiya keçirilmişdir. Leqallaşdırma həm maliyyə alətləri və ka pitalı, daşınar və daşınmaz əmlakı, torpaq sahələrini, incəsə- n ət əsərlərini əhatə etmişdir. İrlandiyada 1988-ci ildən başlayaraq iqtisadi amnistiya h əyata keçirilmişdir. İqtisadi ədəbiyyatda İrlandiya amnistiyası- nı klassik nümunə kimi göstərirlər. Proses başlayanda vergi öd əyicilərinə 10 ay vaxt verilmişdir. Qanunu pozanların siyahısı isə mətbuatda dərc olunmuşdur. Amnistiya nəticəsində dövl
ət büdcəsinin kəsiri tamamilə ödənilmişdir. Postsosialist ölk ələri içərisində iqtisadi amnistiya ilk dəfə Qa zaxıstanda baş vermişdir. 2 aprel 2001-ci il tarixində «Pulla- rın leqallaşdırılması ilə əlaqədar Qazaxıstan Respublikası və- t əndaşlarının amnistiyası haqqında» Qazaxıstan Respublikası- nın Qanunu qəbul edilmişdir. Qanuna gör ə ilk əvvəl pulların leqallaşdırılması iyirmi t əqvim günü müddətində, sonradan isə bir ayadək müddətə uza- dılmışdır. |
